O giełkocie napisano niewiele, a jeszcze mniej o jego terapii. Przeważnie jest ona skupiona na zmniejszaniu tempa mówienia i poprawie jego płynności. W artykule skoncentrujemy się na rozwiązywaniu psycholingwistycznych problemów osoby mówiącej „bez ładu i składu”.
Dział: Z praktyki logopedy
Retoryka wywodzi się z praktyki wystąpień publicznych. Interesował się nią Sokrates, który uważał, że jest „sprawczynią przekonań”. Obecnie podejście filozofa jest stosowane jako technika sokratejska w psychoterapii oraz logoterapii. Technika ta polega na umiejętnie prowadzonym dialogu, mającym na celu zmianę myślenia i zachowania. Według klasycznej definicji, retoryka jest sztuką dobrego mówienia, która dotyczy wypowiedzi zarówno mówionych, jak i pisanych (Korolko 2001).
Termin „narracja” wywodzi się od łacińskiego słowa narratio (opowiadanie) i pierwotnie związany był ze sposobem organizacji wypowiedzi monologowej. Przez lata badana i opisywana na gruncie literaturoznawstwa, narracja stała się obecnie problemem interdyscyplinarnym. Postrzegana jako struktura pamięciowa, zawiera schematy związane z kształtem wypowiedzi, elementami strukturalnymi tekstu, które ujawniają związki między mózgiem, językiem a umysłem (Labov, Waletzky 1967).
Słownik terminologii językoznawczej (1968, s. 568) definiuje świadomość językową jako „uprzytomnienie sobie tkwiących w podświadomości społecznych norm językowych […] ważnych zwłaszcza w momentach wahania się co do poprawności danej formy lub wyrazu”. Świadomość ta dotyczy trzech poziomów języka: semantyki (świadomość semantyczna), gramatyki (świadomość gramatyczna) i fonologii (świadomość fonologiczna). Są one niezbędne przy identyfikacji giełkotu (mowy bezładnej).
Chcąc przybliżyć ten temat czytelnikom, poświęcę kilka uwag terminologii oraz zwrócę uwagę na różnorodne podziały zaburzenia i kryteria jego rozpoznawania. Omówię sposoby diagnozowania i rodzaje przeprowadzanych przez logopedów diagnoz, stosowanych najczęściej testów i innych form badania oraz ogólnie przedstawię opracowane we współpracy z Elżbietą Drewniak-Wołosz narzędzie KOJD-AFA.
Zaburzenie ze spektrum autyzmu (autism spectrum disorder, ASD) jest jednym z najczęściej diagnozowanych zaburzeń neurorozwojowych u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Objawy obserwuje się często już na wczesnym etapie rozwoju dziecka w dwóch obszarach: nieprawidłowości w interakcjach społecznych i komunikacji oraz ograniczonych i powtarzalnych wzorców zachowań i zainteresowań. Szacuje się, że – zgodnie z raportem CDC opublikowanym w „Morbidity and Mortality Weekly Report (MMWR) Surveillance Summary” w marcu 2023 r. – jedno na 34–44 (20,6 na 1000) dzieci w wieku szkolnym zostało zidentyfikowanych z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Dane te były zbieżne z danymi z 2018 r.
Dotychczas społeczność osób LGBTQ+ pozostawała w dużej mierze niezauważona przez środowisko polskich logopedów. A jednak, jak pokazują doświadczenia praktyków w Europie Zachodniej, w Stanach Zjednoczonych oraz w Australii, afirmująca terapia głosu może być jednym z ważnych etapów tranzycji, czyli procesu, który prowadzi do dopasowania brzmienia głosu do odczuwanej tożsamości płciowej. Istnieje pilna potrzeba zapoznania logopedów ze światowymi standardami w tym zakresie.
Logopedzi pracujący z osobami z jąkaniem i ich rodzinami mają dziś coraz więcej narzędzi (skal, testów, kwestionariuszy) do przeprowadzania rzetelnej diagnozy w tym zakresie. Jeszcze niedawno diagnoza neurologopedyczna osób z jąkaniem skupiała się głównie na ocenie objawów jąkania (ilościowych i jakościowych). Współcześnie American Speech-Language-Hearing Association (ASHA [online]) zaleca, by procedura diagnostyczna obejmowała bezpośrednią ocenę afektywnych, behawioralnych i poznawczych objawów jąkania, ujętą w wielu sytuacjach komunikacyjnych. Ocena ta powinna uwzględniać potrzeby klienta i rodziny, a także środowisko komunikacyjne osoby jąkającej się. Istotna jest ocena wpływu jąkania na osobę z jąkaniem i na jej najbliższe otoczenie. Jak podkreślają Faściszewska i Tuchowska (2017), zastosowanie procedury diagnostycznej w znacznej mierze zależy od paradygmatu terapeutycznego, w jakim jest osadzony terapeuta: czy jest to metoda jąkania bardziej płynnego, czy metoda mówienia bardziej płynnego, czy podejście integrujące wyżej wymienione metody.
Diagnoza dziecka, które przychodzi do gabinetu terapeutycznego, jest najważniejszym pierwszym krokiem do uzyskania rozwiązania trudności i zniwelowania przyczyn zaistniałych nieprawidłowości w zakresie mowy, komunikacji czy ruchu. Rozwój człowieka następuje w wyniku stopniowej koordynacji i scalania jednostek czynnościowych receptorów czuciowych, słuchu i wzroku, kory mózgowej z efektorami obwodowymi. Żeby postawić prawidłową diagnozę, osoba diagnozująca – diagnosta – zobligowana jest do posiadania specjalistycznej wielopłaszczyznowej wiedzy, obejmującej nie tylko obszar pojedynczych trudności, ale także innych, skorelowanych ze sobą obszarów. Holistycznie patrząc na dziecko, można znaleźć odpowiedni łańcuch przyczynowo-skutkowy, co powoduje utożsamienie pierwszego ogniwa odpowiedzialnego za obrazujące trudności. Na podstawie diagnozy, jako jednego z elementów rozpoznania dziecka, formułuje się wnioski diagnostyczne, a następnie plan terapeutyczny, który ma za zadanie pomóc osiągnąć zadowalające rezultaty, zniwelować trudności lub usprawnić funkcje i struktury – w zależności od tego, jak duża jest skala dysfunkcji, z którymi boryka się dziecko.
Test Kompetencji Komunikacyjnej (TKK) jest pierwszym polskim testem do oceny globalnej sprawności językowej i komunikacyjnej dzieci w wieku szkolnym (7–15 lat). Został on wystandaryzowany, znormalizowany i wydany w 2022 r. przez Pracownię Testów Psychologicznych i Pedagogicznych (pracowniatestow.pl). Składa się on z trzech części: 1. podręcznika diagnosty, 2. podręcznika technicznego, 3. protokołu badania. Komplet ten stanowi całość.
Do funkcji słuchowych w zakresie percepcji mowy zalicza się: recepcję dźwięków mowy, za którą odpowiada słuch fizjologiczny; selekcję i dyskryminację dźwięków mowy, polegające na wyodrębnianiu cech dystynktywnych oraz rozpoznaniu co najmniej dwóch odmiennych fonologicznie i fonetycznie bodźców jako różnych, za co odpowiadają słuch mowny – słuch fonematyczny (fonemowy), słuch fonetyczny, słuch prozodyczny, analiza i synteza głoskowa/sylabowa, segmentacja dzięków mowy na poziomie segmentalnym i suprasegmentalnym. Ponadto do funkcji słuchowo-językowych należą: pamięć słuchowa wypowiedzi; semantyzacja dźwięków mowy, rozumiana jako umiejętność kojarzenia brzmień ze znaczeniem, co umożliwia łączenie wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednim pojęciem i odmienną reakcję na rozróżnialne bodźce; kontrola słuchowa wypowiedzi; lateralizacja słuchowa; lokalizacja źródła dźwięku; uwaga słuchowa (Kurkowski 2013: 25). Opisywane zjawisko jest więc bardzo złożone, przy czym pojmowanie i definiowanie poszczególnych funkcji słuchowych przez badaczy podejmujących to zagadnienie bywa odmienne.