Wpływ niedosłuchu na rozwój mowy werbalnej

Okresy rozwoju mowy w życiu dziecka

Słuch to zmysł mający ogromne znaczenie w rozwoju mowy. Uszkodzenie narządu słuchu negatywnie wpływa na percepcję słuchową dziecka i na jego umiejętności językowe (Pawluczuk 2016). Mowa dziecka rozwija się w sposób wieloetapowy. Wiąże się to z procesem dojrzewania psychosomatycznego. Każdy maluch osiąga dane stadium rozwojowe w różnym czasie (Porayski-Pomsta 2009).

Najpopularniejszą w logopedii periodyzację rozwoju mowy u dzieci zaproponował Leon Kaczmarek, który wyróżnia:

• okres przygotowawczy (prenatalny),
• okres melodii (0.–1. r.ż.),
• okres wyrazu (1.–2. r.ż.),
• okres zdania (2.–3. r.ż.),
• okres swoistej mowy dziecka (3.–6. r.ż.) (Mueller, Kurkowski,Szuchnik, Kosmalowa 2002).

Badania wskazują, że narządy fonacyjne są już wykształcone w 3. miesiącu życia płodowego dziecka, a pod koniec 4. miesiąca dziecko reaguje na bodźce dźwiękowe dochodzące z zewnątrz. Jest szczególnie wrażliwe na głos mamy i bicie jej serca (Zasada 2007).

Jeśli interesuje Cię ten temat, przeczytaj również artykuł Znaczenie słuchu w rozwoju mowy dziecka. Dzięki prawidłowo funkcjonującemu narządowi słuchu dziecko słyszy przez powłoki brzuszne przede wszystkim głos mamy, ale również i innych osób będących w pobliżu.

Okres melodii

Pierwszym dźwiękiem noworodka jest krzyk – najwcześniejsza forma kontaktu z otoczeniem. W ten sposób komunikuje on swoje potrzeby – głód, odczuwanie chłodu, ból i wiele innych.

U zdrowego dziecka ok. 2.–3. miesiąca życia krzykowi zaczyna towarzyszyć głużenie, które polega na produkowaniu przez niemowlę przypadkowych dźwięków o różnym miejscu artykulacji (Zasada 2007). Za pomocą głużenia sygnalizuje ono dobre samopoczucie (Kamińska, Siebert 2012).

Około 6. miesiąca życia pojawia się istotny proces w rozwoju mowy – gaworzenie. Polega on na wielokrotnym powtarzaniu i naśladowaniu dźwięków mowy w zamierzony sposób. Dziecko łączy kilka dźwięków, które mogą brzmieć następująco: „bababa, mamama”. Gaworzenie to świadome „zabawy głosowe” dziecka, jednak nie jest to świadome posługiwanie się wyrazem, nawet wówczas, gdy niemowlę wypowiada ciągi sylabowe, które brzmią jak „mama”, „baba” (Mueller, Kurkowski, Szuchnik, Kosmalowa 2002).

Roczne dziecko rozumie już wypowiedzi z otoczenia i wykazuje to, np. śmiejąc się podczas zabawy. Zapytane o jakąś rzecz czy osobę, potrafi wskazać je palcem. Otoczenie dziecka powinno zapewnić mu „deszcz słowny” (czyli otoczenie bogate w dźwięki i słowa). Umożliwi to wypowiadanie pierwszych słów tuż po ukończeniu pierwszego roku życia (Zasada 2007).

Okres wyrazu

W okresie wyrazu rozwija się intensywnie rozumienie i wypowiadanie słów. W zakresie słownika dziecka dominują rzeczowniki: nazwy osób (mama, tata), części ciała (oko, ucho), zwierząt (kot, „koko”). Występują również wyrazy dźwiękonaśladowcze, tj. „hau, hau”, „muu, muu”, oraz czasowniki, które określają wykonywane przez nie czynności albo wyrażają żądanie, np. „papa, daj!” (Kamińska, Siebert 2012). Dziecko zaczyna czynnie posługiwać się mową i w ten sposób komunikuje się z otoczeniem. Rozwój mowy w dużym stopniu zależy od otoczenia, rodzice powinni dostarczyć mu poprawnych wzorców językowych (Zasada 2007).

Okres zdania

Okres zdania cechuje przede wszystkim obecność zdań dwu- i trzywyrazowych: rozkazujących, wykrzyknikowych, oznajmujących, pytających (Mueller, Kurkowski, Szuchnik, Kosmalowa 2002). Dziecko, ucząc się podstaw gramatyki, popełnia jeszcze błędy w zakresie fleksji (np. „chcem psa”) i składni języka (np. „leżeć pod kocu”), ale jego wypowiedzi są rozumiane przez najbliższe otoczenie. Na tym etapie opuszcza głoski lub sylaby w wyrazach (np. „modziki” zamiast „samochodziki”) bądź przestawia ich kolejność: („kolomotywa” zamiast „lokomotywa”) (Kamińska, Siebert 2012). Mowa dziecka jest prawie ukształtowana. Pojawiają się niewielkie odchylenia od normy, które z czasem zostają wyeliminowane (Zasada 2007).

Poprawna wymowa wszystkich głosek u dzieci utrwala się w wieku 6 lat. Trudniejsze wyrazy lub połączenia głoskowe mogą nadal sprawiać im trudności. Zakłada się, że 6-letnie dziecko jest już dorosłym użytkownikiem języka. Oczywiście, dysponuje uboższym niż dorośli zakresem słownictwa, ale potrafi swobodnie porozumiewać się z innymi ludźmi (Kamińska, Siebert 2012).

Rozwój mowy u dziecka niesłyszącego

Podstawą prawidłowego rozwoju mowy jest sprawnie działający słuch. Narząd słuchu okazuje się najważniejszym zmysłem, ponieważ z procesem słyszenia ma związek umiejętność mówienia i kontakt słowny z otoczeniem. Słuch odpowiada nie tylko za słyszenie i rozumienie innych, ale również za autokontrolę własnej mowy (Magierka-Krzysztoń, Posłuszna 2011).

Uszkodzenia słuchu powodują trudności w przyswajaniu języka (Muzyka-Furtak 2011). Niemowlę ze zdiagnozowaną wadą przechodzi przez okres rozwoju mowy z problemami (Warecka 2013). Można zaobserwować różnice w czasie trwania poszczególnych okresów rozwoju mowy. Odmienny jest też wiek, w którym dziecko przechodzi z jednego etapu do kolejnego.

Rozwój mowy dziecka niesłyszącego zależy od:

• wieku, w którym nastąpiło uszkodzenie słuchu,
• stopnia ubytku słuchu,
• wieku, w którym wykryto wadę słuchu,
• momentu, w którym dziecko zostało wyposażone w aparat słuchu,
• czasu rozpoczęcia efektywnej rehabilitacji słuchu i mowy,
• poziomu rozwoju intelektualnego dziecka,
• wpływu środowiska rodzinnego dziecka (prawidłowych wzorców językowych),
• współwystępowania innych wad (Marcinkowska 2009).
   

Skutki rozwojowe utraty słuchu

Dzieci słyszące w sposób fizjologiczny uczą się mówić przez naśladownictwo, ponieważ ze wszystkich stron dochodzą do nich bodźce akustyczne. Niestety, dzieci niesłyszące nie mogą uzyskać odpowiedniego zasobu doświadczeń dźwiękowych, co prowadzi do ograniczeń w kształtowaniu się mowy. Przykładem takich ograniczeń może być zjawisko głużenia i gaworzenia w okresie melodii.

Głużenie u dzieci głuchych jest zjawiskiem specyficznym, rodzice często myślą, że powtarzają one dźwięki z otoczenia, dlatego też nie zauważają uszkodzenia słuchu. Głużenie u tych dzieci trwa do 18. miesiąca życia, gdy u niemowląt z prawidłowym słuchem zanika już w 7.–8. miesiącu (Gunia 2006).

Zjawisko gaworzenia występuje tylko u dzieci słyszących, ponieważ przebiega pod kontrolą słuchu oraz polega na świadomym wydawaniu dźwięków (Kamińska, Siebert 2012). Utrata słuchu przed ukończeniem 3. r.ż. skutkuje brakiem odpowiedniego zasobu słownictwa (Muzyka-Furtak 2011).

U dzieci z głębokim uszkodzeniem słuchu okres wyrazu pojawia się z opóźnieniem i trwa nawet do wieku przedszkolnego i szkolnego (Mueller, Kurkowski, Szuchnik, Kosmalowa 2002). Zasób słów dzieci jest ograniczony do kilku rzeczowników oraz nielicznych czasowników i przymiotników. W ich mowie brakuje przysłówków i przyimków (Gunia 2006).

U dzieci, które nie odbierają dźwięków mowy, nie rozwija się poprawnie jej rozumienie (Mueller, Kurkowski, Szuchnik, Kosmalowa 2002). Odbierają one otaczający świat, ale nie opisują go za pomocą słów, ponieważ nie słyszą i nie rozumieją mowy (Warecka 2013). Dziecko głuche nie potrafi łączyć usłyszanych słów z odpowiednimi przedmiotami i codziennymi czynnościami. Prowadzi to do opóźnienia lub braku rozwoju myślenia słownego (Obrębowski 2004). Bez wychowania słuchowego, które stymuluje resztki słuchowe, dziecko może nigdy nie wypowiedzieć pierwszych słów.

Okres zdania u malucha z uszkodzeniem słuchu jest przyczyną wielu problemów, do rozwoju umiejętności posługiwania się zdaniami potrzebna jest bowiem pamięć słowna, która jest zależna od percepcji słuchowej. Przyswojenie systemu gramatycznego przez dziecko z uszkodzonym słuchem może trwać wiele lat. Funkcję zdania w tym okresie spełniają zlepki wyrazowe, które przekształcają się w równoważniki zdań. Jest to spowodowane opóźnionym rozwojem słownictwa i brakami gramatycznymi. Nabywanie umiejętności słuchania i mówienia sprawia dziecku z uszkodzonym narządem słuchu wiele trudności – osiągnięcie przez nie poziomu rozwoju mowy dzieci słyszących stanowi ogromne wyzwanie dla specjalistów i rodziców. Rozwój mowy i języka u tych pacjentów często trwa całe życie (Mueller, Kurkowski, Szuchnik, Kosmalowa 2002).

Stopień uszkodzenia słuchu a zaburzenia rozwojowe mowy

Opanowanie przez dziecko z wadą słuchu pierwszych sprawności komunikacyjnych wiąże się ze stopniem uszkodzenia tego zmysłu.

Uszkodzenie słuchu w stopniu lekkim

U dzieci z uszkodzeniem słuchu w stopniu lekkim (21–40 dB) mowa rozwija się spontanicznie. Mogą mieć one znacznie uboższy zasób słownictwa niż rówieśnicy, ale warstwa gramatyczna i składniowa wypowiedzi jest prawidłowa (Marcinkowska 2002). Dają się zauważyć problemy z artykulacją głosek szeregu szumiącego (sz, ż, cz, dż) i ciszącego (ś, ź, ć, dź), a także głosek dźwięcznych. Ewentualne trudności z analizą i syntezą słuchową słów mogą skutkować kłopotami z nabywaniem umiejętności pisania i czytania (Styś 2007).

Uszkodzenie słuchu w stopniu lekkim u dziecka

Uszkodzenie słuchu w stopniu umiarkowanym (41–70 dB) powoduje spowolnienie rozwoju rozumienia mowy oraz słownictwa, które jest uboższe niż u fizjologicznie słyszących rówieśników (Marcinkowska 2002). Dzieci nie słyszą mowy z odległości i w hałasie. Nawet w ciszy mają problem ze zrozumieniem dłuższej wypowiedzi (Styś 2007). Dzieci z niedosłuchem mają trudności z różnicowaniem słów o podobnym brzmieniu (Marcinkowska 2002). Występują u nich problemy z doborem właściwych końcówek gramatycznych. Często zniekształcają głoski szeregu szumiącego, ciszącego i syczącego oraz błędnie rozróżniają głoski dźwięczne i bezdźwięczne. Popełniają wiele błędów językowych oraz mają trudności z czytaniem, pisaniem i rozumieniem tekstów. Kategorie gramatyczne, tj. liczba, przypadek, czas, nie są w ogóle znane dzieciom niedosłyszącym. Wyrazy „kot” i „kota” to dla nich dwa różne słowa, dlatego wiele trudności sprawia im formułowanie wypowiedzi (Styś 2007).

Uszkodzenie słuchu w stopniu znacznym a mowa

Uszkodzenie słuchu w stopniu znacznym (71–90 dB) jest przyczyną różnych zaburzeń w rozwoju mowy (Marcinkowska 2002). Dzieci te nie odbierają dźwięków z otoczenia, nie reagują na nie. Ich mowa rozwija się bardzo wolno we wszystkich aspektach: artykulacyjnym, gramatycznym i leksykalnym. Dziecko, jeśli nawet odbiera bodźce słuchowe z otoczenia, to ich nie różnicuje i nie odczytuje ich znaczenia. Odbiera mowę wyłącznie poprzez wzrokowosłuchowy kanał komunikacyjny (Styś 2007).

Kazimiera Krakowiak uważa, że najważniejszą przyczyną trudności dziecka z uszkodzonym słuchem w przyswajaniu języka jest bariera fonologiczna. Dziecko nie ma możliwości „zanurzenia się w kąpieli słownej”, gdyż ograniczenie percepcji dźwięków składa się z niemożności wsłuchiwania się, dostrzegania, identyfikowania oraz różnicowania bodźców dźwiękowych, rozwijania umiejętności analizy i syntezy ciągów fonicznych. Bariera ta powoduje ograniczenia w wydzielaniu sylab, różnicowaniu brzmienia wyrazu, powoduje utrudnienia w rozpoznawaniu prozodii wypowiedzi oraz najważniejsze – morfemowej struktury wyrazów (Maciejewska 2013).

Wpływ rodziców na rozwój mowy dziecka

W rozwoju mowy dziecka z uszkodzonym narządem słuchu bardzo ważne jest jego środowisko rodzinne. Rodzice często wpływają niekorzystnie na rozwój językowy dziecka – nie wzbogacają jego słownictwa, a niekiedy izolują dziecko od słyszącego społeczeństwa. Rodzice, wspólnie z logopedą, powinni prowadzić terapię dziecka w warunkach domowych, aby dziecko jak najlepiej opanowało mowę werbalną (Warecka 2013).

Charakterystyka mowy dziecka niesłyszącego

Skutkiem niedosłuchu mogą być wyłącznie wady wymowy, natomiast wynikiem głuchoty są poważne opóźnienia w nabywaniu reguł gramatycznych i leksykalnych, a w skrajnych przypadkach – zahamowanie rozwoju języka (Muzyka-Furtak 2011).

U dzieci z uszkodzonym narządem słuchu występują objawy nieprawidłowej artykulacji, takie jak:

• mogilalia (opuszczanie nieakcentowanych głosek, np. „ł[adnie]”),
• paralalia (zmiana jednej głoski na inną, np. mieszanie szeregów głosek detalizowanych „szafa – safa”),
• deformacje głosek (Gunia 2006).

Niedosłuch prowadzi do zaburzeń rytmu wypowiedzi oraz niewłaściwego akcentowania. Mowa dziecka z uszkodzonym narządem słuchu jest monotonna i można zaobserwować zwolnienie jej tempa. W niedosłuchu odbiorczym charakterystyczne jest seplenienie przyzębowe podczas artykulacji głosek detalizowanych (seplenienie świszczące oraz podniebienne)(Zasada 2007).

W głębokich niedosłuchach odbiorczych dochodzi do utraty samokontroli nad natężeniem, wysokością, rytmem i barwą głosu. Nie wykształcają się też czynniki muzyczne:

• melodia,
• rytm,
• dynamika,
• tempo.

Głos jest szorstki, piskliwy i ochrypły. Występują również zaburzenia oddychania, charakteryzujące się skróceniem fazy wydechowej, częstymi i bardzo głębokimi wdechami oraz brakiem koordynacji fonacyjno-oddechowej. U dzieci z głębokim niedosłuchem możemy zaobserwować nieprawidłową czynność podniebienia miękkiego, która wpływa na rezonans nosowy i powoduje nosowanie otwarte i głębokie (Obrębowski 2004). U dzieci tych występują też zakłócenia w procesie fonacji. Najczęściej jest to nieprawidłowy atak głosowy, czyli nastawienie twarde i chuchające. Podczas fonacji wytwarza się szmer lub występuje zbyt silne zwarcie fałdów głosowych. Nieprawidłowa fonacja wpływa niekorzystnie na barwę i brzmienie głosu. Wypowiedź staje się zniekształcona i monotonna, cechuje się nierównomiernym tempem mowy i nieprawidłowym akcentem (Gunia 2006).

Osoba z wadą słuchu ma ograniczone możliwości posługiwania się mową, jest to największy problem tej niepełnosprawności. Wczesne rozpoznanie, zaopatrzenie w odpowiednią protezę słuchową i rozpoczęcie rehabilitacji surdologopedycznej umożliwia dziecku naukę mowy i stymulację ogólnego rozwoju (Warecka 2013).

Literatura:

• Gunia G., Terapia logopedyczna dzieci z zaburzeniami słuchu i mowy. Wybrane problemy teorii i praktyki surdologopedycznej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 103–118.
• Kamińska B., Siebert B., Podstawy rozwoju mowy u dzieci [w:] Wybrane problemy kliniczne, „Forum Medycyny Rodzinnej” 2012, t. 6, nr 5, s. 236–243.
• Maciejewska A., [recenzja książki] Kazimiera Krakowiak, Dar języka. Podręcznik metodyki wychowania językowego dzieci i młodzieży z uszkodzeniami narządu słuchu, „Nowa Audiofonologia” 2013, nr 2(4), 57–59.
• Magierka-Krzysztoń M., Posłuszna M., Rozwój mowy i języka u dzieci zaimplantowanych przed trzecim rokiem życia, „Nowiny Lekarskie” 2011, t. 80, nr 4, s. 266–271.
• Marcinkowska J., Rozwój dziecka głuchego [w:] Moje głuche dziecko. Kompendium wiedzy na temat rehabilitacji dziecka głuchego, Polski Związek Głuchych – Oddział w Łodzi, Łódź 2009.
• Mueller M., Kurkowski M., Szuchnik J., Kosmalowa J., Rozwój słuchu i mowy – fizjologia i patologia, Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu, Warszawa 2002.
• Muzyka-Furtak E., Konstrukcje słowotwórcze a kategorie poznawcze dzieci niesłyszących, „Język a Kultura” 2011, t. 22, s. 117–132.
• Obrębowski A., Niedosłuch a zaburzenia mowy u dzieci, „Otolaryngologia” 2004, nr 3(2), s. 51–54.
• Pawluczuk A., Dziecko z uszkodzonym narządem słuchu, „Forum Logopedy” 2016, nr 11.
• Porayski-Pomsta J., Zagadnienie periodyzacji rozwoju mowy dziecka, „Logopeda” 2009, nr 1(7), s. 7–31.
• Styś A., Czynniki wpływające na powodzenie szkolne w przypadku dzieci z wadami słuchu, „Logopeda” 2007, nr 1(4).
• Warecka K., Mowa jako jeden ze sposobów komunikowania się dzieci z wadą słuchu, „Kwartalnik Pacjenta” 2013, s. 16.
• Zasada S., Rozwój mowy dziecka, „Logopeda” 2007, nr 1(4).