Praca z dzieckiem z uszkodzonym narządem słuchu

Od dawna było wiadomo, że to nie słowo stanowi punkt startowy dla nabywania mowy i języka, ale umiejętność różnicowania słuchowego przez niemowlę. (Grimm 1995)

Przekazywanie i przetwarzanie znajdujących się wokół nas dźwięków odbywa się w kolejnych częściach narządu słuchu: uchu zewnętrznym, środkowym, wewnętrznym, a także w ośrodkowym układzie nerwowym. Dzięki temu bodźce akustyczne mogą być przez nas nie tylko odebrane, ale też odpowiednio zinterpretowane.

W okresie prenatalnym narząd słuchu – ucho kształtuje się bardzo wcześnie, a po urodzeniu jest całkowicie dostosowane do funkcjonowania i spełniania swojej funkcji. Między czwartym a piątym miesiącem życia płodowego dziecko zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Odbiera ono charakterystyczne cechy dźwięków na drodze poza akustycznej (melodię, akcent, rytm i natężenie dźwięków). W ten sposób przyswaja sobie cechy prozodyczne mowy. Pierwszymi zjawiskami, które płód odbiera i rejestruje w swej pamięci, są zjawiska rytmiczne: dzięki zmysłowi równowagi czteromiesięczny płód odczuwa rytm kolebania w czasie chodu matki, a siedmiomiesięczny płód już słuchowo uczy się rytmu bicia serca matki. Płód zaczyna słyszeć od 24. tygodnia życia płodowego. W okresie prenatalnym następuje również intensywny rozwój słuchu, który w chwili narodzin dziecka jest już zakończony. Szybko rozróżnia głosy, muzykę czy inne dochodzące z zewnątrz dźwięki i reaguje na nie. Dzięki temu już w życiu płodowym dziecko przyswaja sobie cechy języka rodzimego. Dziecko rejestruje w swej pamięci głos matki już w życiu płodowym. Dzięki temu dziecko, rodząc się, mimo że nie ma pojęcia o mówieniu – doskonale potrafi rozpoznać dźwięki mowy jako coś znanego i pozytywnie na nie reagować. Takie podejście do nauki mówienia wskazuje na konieczność rozmowy, komunikacji oraz stosowania haptonomii wobec nienarodzonego jeszcze dziecka, ponieważ już w tym okresie przyswaja sobie ono elementy suprasegmentalne języka (akcent, rytm, melodia, ton). Po urodzeniu dziecko będzie potrafiło zidentyfikować głos matki jako coś znanego i bezpiecznego. Dziecko przychodzi na świat i poprzez interakcje społeczne dochodzi do nauki mówienia. Poprzez wzorce słuchowe i wzrokowe do jej naśladowania, które docierają z jego najbliższego otoczenia, jakim są rodzice, rodzeństwo, najbliższe dziecku osoby, pozwala powoli dziecku na przejmowanie kodu językowego, jakim jest mowa.

Bardzo istotnym momentem w etapach rozwoju mowy, na który powinni zwrócić uwagę rodzice jest okres melodii, w skład którego wchodzą głużenie i gaworzenie. Głużą wszystkie dzieci, zarówno słyszące, jak i niedosłyszące i niesłyszące, czyli głuche. W prawidłowym rozwoju mowy głużenie trwa około 3–4 miesiące. W przypadku dzieci niesłyszących i niedosłyszących wydłuża się do 18 miesiąca życia, a potem zanika. W szóstym miesiącu życia pojawia się gaworzenie. Etap ten w prawidłowym rozwoju mowy polega na zamierzonym powtarzaniu dźwięków. Wielokrotne powtarzanie przez dziecko dźwięków i sylab wytwarzanych w postaci samo naśladownictwa, np. ma-ma, ba-ba, la-la. Gaworzenie jest treningiem słuchu, konkretnie słuchu mownego, nazywanego też słuchem fonematycznym. Gaworzenie nie występuje u dzieci niesłyszących i dlatego jest to bardzo ważna informacja dla rodziców w celu kontrolowania tego istotnego momentu w etapie rozwoju mowy i słuchu u swojego dziecka.

„Uszkodzenia słuchu ograniczają możliwości reakcji człowieka na bodźce akustyczne, tym samym zaburzając lub uniemożliwiając ich odbiór i nadawanie. Konsekwencją tego mogą być trudności w opanowaniu mowy i jej rozumieniu w komunikowaniu się z otoczeniem oraz w samokontroli czynności wytwarzania dźwięków mowy” (A. Trochymiuk, 2008, s. 11).

Warto zwrócić uwagę i wymienić główne strategie przygotowania oraz prowadzenia teoretycznych i praktycznych założeń działalności szczebla diagnostycznego:

1. Wczesna diagnoza powinna odbywać się w szpitalu na oddziale noworodkowym w drugiej dobie po urodzeniu dziecka przez wykonanie badania słuchu – otoemisji akustycznej w celu oceny funkcjonowania narządu słuchu. Pozwala to na stwierdzenie u noworodków zaburzenia słuchu i tym samym szybkie udzielenie im odpowiedniej pomocy oraz poradnictwa i wsparcia rodzicom.
2. Powinny być przeprowadzane systematyczne przesiewowe badania słuchu wobec dzieci przedszkolnych oraz szkolnych w celu monitorowania funkcjonowania narządu słuchu.
3. Wczesne wykrywanie ubytków słuchu umożliwia szybkie wyposażenie dzieci w urządzenia wspomagające słyszenie i zaakceptowanie protezy słuchowej jako części swojego ciała oraz objęcie ich procesem rehabilitacyjnym w zakresie terapii surdologopedycznej. Techniczne wspomaganie słuchu to element istotnego procesu nauki poznawania i zrozumienia świata dźwięków oraz opanowania mowy.

Warto podkreślić, że typologia zaburzenia słuchu ma duży wpływ na uwarunkowania psychofizyczne funkcjonowania dziecka z uszkodzonym narządem słuchu. Wady słuchu dzielimy ze względu na:

1. Czas wystąpienia (rok życia dziecka).

2. Etiologie (przyczyny uszkodzenia słuchu).

3. Lokalizacje (miejsce uszkodzenia słuchu), czyli rodzaj i typ uszkodzenia słuchu.

4. Klasyfikacje stopnia ubytku słuchu według Międzynarodo-wego Biura Audiofonologii (BIAP).

Poza tym konieczne jest zwrócenie uwagi na preferowany sposób komunikowania się, ogólny poziom rozwoju psychofizycznego, w tym intelektualnego, oraz środowisko rodzinne – czy u rodziców dziecka nie występują również problemy ze słuchem. Wszelkie wymienione elementy wchodzące w skład typologii uszkodzenia narządu słuchu mają istotne znaczenie w opracowaniu odpowiedniej terapii surdologopedycznej, należy pamiętać o dostosowaniu jej do wieku dziecka, możliwości psychofizycznych, poziomiu rozwoju intelektualnego oraz jego zainteresowań.

Gaworzenie nie występuje u dzieci niesłyszących i dlatego jest to bardzo ważna informacja dla rodziców w celu kontrolowania tego istotnego momentu w etapie rozwoju mowy i słuchu u swojego dziecka.

Po dokonaniu dokładnej diagnozy surdologopedycznej w oparciu o precyzyjne wyniki badań słuchu wykonane przez specjalistów z dziedziny protetyki słuchu, otolaryngologa, dodatkowo uzupełnionej dokumentacji o wywiad z rodzicami dziecka, można opracować indywidualny program terapii surdologopedycznej w zastosowaniu odpowiednich metod pracy z dzieckiem z uszkodzonym narządem słuchu. Poza tym surdologopeda powinien współpracować i prowadzić poradnictwo dla rodziców w postaci wskazówek do pracy z dzieckiem z wadą słuchu.

Żeby dziecko mogło poznać świat, powinno dostrzec i zrozumieć jego dźwięki. „Nie można mieć wątpliwości co do ogromnego znaczenia i korzyści płynących z wychowania słuchowego dla osób z uszkodzonym narządem słuchu. Wczesne wychowanie słuchowe dzięki wczesnej diagnozie i dostarczeniu indywidualnie dobranej protezy słuchowej stwarza optymalne warunki rozwoju dla małego dziecka z wadą słuchu” (J. Szuchnik, 2005, s. 15). „Dzięki temu ma ono nareszcie możliwość usłyszenia niedostępnych do tej pory wielu dźwięków. Szereg działań wspomagających naukę słyszenia u niesłyszących od urodzenia dzieci stanowi wychowanie słuchowe” (B. Bednarska, 2009, s. 44).

Według Susann Schmid-Giovannini (1995, s. 14) głos rodziców jest punktem wyjścia całego wychowania słuchowego. Główne zasady w stosowaniu metody w postaci wychowania słuchowego to:

• rozpoczynamy pracę z dzieckiem od razu po otrzymaniu diagnozy o niedosłuchu,
• stosujemy u noworodków i małych dzieci,
• nie ma znaczenia fakt posiadania lub nieposiadania urządzeń wspomagających słyszenie,
• im wcześniej będziemy dziecku zwracać uwagę na dźwięki występujące w otoczeniu, tym szybciej nauczy się ono dostrzegać korzyści z noszenia urządzeń wspomagających słyszenie, które te dźwięki wzmacniają,
• wykorzystujmy zabawki dźwiękowe oraz wszystkie dźwięki odbierane w życiu codziennym. W ten sposób rozbudzamy zainteresowanie dziecka różnymi dźwiękami - odgłosami:
• uczymy dziecko reakcji na dźw...