Dostępność Dostępność
Rejestracja
0 Koszyk
  1. Strona główna
  2. Metody terapii logopedycznej
  3. Mandy, takty, interwerbale – prymarne atrybuty w komunikacji we frenastenii

Mandy, takty, interwerbale – prymarne atrybuty w komunikacji we frenastenii

  • 13 min. czytania
  • Aktualizacja: 23 lipca 2025 18 listopada 2019
Metody terapii logopedycznej
   Tematy poruszane w tym artykule  
  • Jakie są główne czynniki wywołujące zaburzenia mowy u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną?
  • Jak wpływa hipoksja okołoporodowa na rozwój mowy i komunikacji?
  • Jaka jest rola padaczki w zaburzeniach komunikacyjnych u dzieci?
  • Jakie objawy są charakterystyczne dla zaburzeń ze spektrum autyzmu?
  • W jaki sposób terapia behawioralna może wspomagać rozwój języka?
  • Jakie są podstawowe procesy poznawcze wspierające rozwój mowy i myślenia językowego?
  • W jaki sposób ćwiczenia prelogopedyczne wpływają na procesy neurologiczne?

Proces komunikacji potrzebuje ciągłej, właściwej stymulacji, aby jego rozwój mógł przebiegać prawidłowo. Bodźcowanie ośrodków słyszenia i słuchania w mózgu daje szansę budowania komunikatów – czystych w aspekcie fonetycznym, a szczególnie logicznych i adekwatnych do sytuacji porozumiewawczej

Etiologia zaburzeń mowy i frenastenii

U osób z frenastenią, tj. z niepełnosprawnością intelektualną, procesy te są znacznie uszkodzone, co w konsekwencji daje obraz oligofazji bądź dyslogii na tle niesamoistnego opóźnionego rozwoju mowy o różnej etiologii, różnym etiopatomechanizmie i głębokości. W przypadku dziecka zdrowego rozwój neurobiologiczny przebiega systematycznie i zgodnie z etapami ontologicznymi. Jeśli chodzi o proces komunikacji, pojawia się – w kolejności – głużenie, gaworzenie, echolalia, stadium wyrazu i zdania. Gdy uczeń zjawia się w szkole, ma ukształtowany – choć jeszcze nie w pełni – system kompetencji lingwistycznej, a także kompetencji komunikacyjnej. Potrafi opowiedzieć historyjkę obrazkową, opisać postać, przedmiot, powiedzieć wierszyk i zaśpiewać piosenkę.


Jednak nie zawsze jest tak kolorowo, jakby się mogło wydawać. Jako pracownik służby zdrowia i szkolnictwa specjalnego nie spotykam się z tak różowymi barwami (jasnymi, nastrajającymi pozytywnie) w kwestii rozwoju mowy. Zawsze są jakieś trudności, które powodują, że funkcjonowanie pacjentów (uczniów) w społeczności szkolnej i rodzinnej wiąże się z cierpieniem egzystencjalnym – fizycznym i psychicznym. Pierwszą i główną przyczyną, która może zakłócić proces poprawnego kształtowania mowy, jest bardzo często niedotlenienie okołoporodowe. Hipoksja – bo tak nosi nazwę ów stan – charakteryzuje się brakiem tlenu w tkankach, potrzebnego do natlenienia organizmu. Bardzo często z takim stanem spotykamy się u matek w I i II okresie powikłanego porodu, kiedy to zmniejsza się prężność tlenu we krwi, co w konsekwencji doprowadza do ischemii, czyli upośledzonego dopływu krwi do narządów, a zwłaszcza – do mózgu. Czynnikami sprawczymi takiego stanu mogą być:

POLECAMY

  • encefalopatia niedotlenieniowo-niedokrwienna,
  • przedwczesny poród,
  • poród przedłużający się,
  • duża masa urodzeniowa noworodka,
  • ciąża przenoszona,
  • zatrucie wewnątrzmaciczne,
  • odklejanie się łożyska,
  • owinięcie pępowiny wokół szyi dziecka,
  • inne przyczyny.

 

Stany niedotlenieniowe stwierdzane są u dziecka za pomocą rezonansu magnetycznego i przez USG przezciemiączkowe. Wskaźnikiem wiarygodnym jest również skala Apgar – 3 punkty w tej skali świadczą o bardzo ciężkim niedotlenieniu.
Drugim czynnikiem sprawczym – wywołującym problemy w komunikowaniu się dziecka, ale występującym także u dorosłych – może być epilepsja. To zaburzenia neurologiczne objawiające się napadami padaczkowymi, które są przejściowymi stanami wyładowań bioelektrycznych w tkance nerwowej. Mogą one być krótkie – niezauważalne – i długie – z dużymi wstrząsami. Padaczka jest wynikiem nadmiernej aktywności komórek nerwowych mózgu. Badaniem z wyboru, stwierdzającym padaczkę, jest elektroencefalografia – EEG. Pomocny bywa również rezonans magnetyczny. Padaczka jest objawem wielu zaburzeń. Najbardziej powszechnymi przyczynami padaczki są:

  • choroby genetyczne,
  • wady wrodzone,
  • zaburzenia rozwoju psychicznego,
  • udary mózgu,
  • guzy mózgu,
  • infekcje ośrodkowego układu nerwowego,
  • wstrząśnienie mózgu,
  • urazowe uszkodzenia mózgu,
  • picie alkoholu etylowego przez matkę w ciąży.

 

Oczywiście, niekiedy do ataków epileptycznych mogą przyczynić się też inne schorzenia.
Najgroźniejszymi napadami epileptycznymi są wyładowania komórek w dużej przestrzeni mózgu – tzw. uogólnione – obejmujące zawsze obie półkule. Mniej szkodliwe dla procesów poznawczych, a zwłaszcza myślenia językowego i mówienia, są napady miejscowe – zwane ogniskowymi. Dotyczą one tylko jednej półkuli.

Trzecim czynnikiem sprawczym, powodującym problemy w komunikowaniu się i nie tylko, jest spektrum autyzmu. Do tej jednostki nozologicznej zaliczamy:

  • autyzm dziecięcy,
  • autyzm atypowy,
  • całościowe zaburzenia rozwoju,
  • zespół Retta,
  • zespół łamliwego chromosomu X,
  • stereotypie ruchowe,
  • zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi,
  • zaburzenia kompulsyjno-obsesyjne,
  • tiki,
  • inne.

 

Przyczyną zaburzeń ze spektrum autyzmu są – prawdopodobnie – dysfunkcje neurologiczne, ale o nieznanej etiologii. Przypuszcza się, że są to:

  • zaburzenia genetyczne,
  • zaburzenia metaboliczne,
  • zaburzenia flory bakteryjnej jelit,
  • infekcje,
  • antybiotykoterapia,
  • wiele innych.

 

Wśród objawów dominują:

  • przymus stałości otoczenia,
  • agresja,
  • niezdolność do interakcji społecznych,
  • stereotypie ruchowe i głosowe,
  • słaby kontakt wzrokowy,
  • urojenia,
  • omamy.

 

Są także inne objawy dotyczące spektrum autyzmu. We wszystkich trzech wspomnianych typach nieprawidłowości – hipoksji, epilepsji i autyzmie – zawsze, w mniejszym czy większym stopniu, występują uszkodzenia tkanki nerwowej mózgu. Bardzo często na skutek uszkodzenia bruzd, zakrętów, istoty szarej i białej mózgu procesy poznawcze są zaburzone. Na uwagę zasługują tutaj zwłaszcza elementy kognitywistyczne złożone: myślenie i język. Brak jednak właściwego stopnia rozwoju pierwotnych procesów poznawczych (uwagi, pamięci i percepcji w szczególności) manifestuje się zawsze trudnościami w mówieniu i myśleniu językowym.

Odpowiednie działania prelogopedyczne gwarancją sukcesu właściwych działań logopedycznych

Zgodnie z moim doświadczeniem, jedną z najlepszych metod kształcących proces komunikowania się u dziecięcych pacjentów z niepełnosprawnością intelektualną na tle czynników epileptycznych, niedotlenieniowych, autystycznych jest ta oparta na stosowanej analizie zachowania. Dzięki wzmacnianiu, podpowiadaniu, wycofywaniu podpowiedzi, kontrolowaniu bodźców, tworzeniu sekwencji zachowań staje się siłą sprawczą, umożliwiającą rozwój języka. Skinnerowskie działania, których podstawą jest werbalna analiza zachowań, stymulują podstawowe werbalne zachowania sprawcze, a także niewerbalne zachowania sprawcze. Wszystkie owe działania są oparte na tym najważniejszym: warunkowaniu sprawczym, kształtowanym, budowanym przez środowisko zewnętrzne. Skinner nazywał zachowania werbalne zachowaniami wzmacnianymi przez drugą osobę, czyli odbywającymi się w interakcji między mówcą a słuchaczem. Emitowane słowa przez mówcę są nazywane wokalnym zachowaniem werbalnym, natomiast gesty, ilustracje i piktogramy – niewokalnymi zachowaniami sprawczymi. Należy pamiętać, że w behawioryzmie zachowania werbalne to metody komunikowania się sposobem wokalnym, a także niewokalnym. Według Skinnera efektywną komunikacją nie jest to, iloma słowami mówca się posługuje, lecz to, czy wykorzystuje je w odpowiednich sytuacjach.


Zacznijmy od działań prelogopedycznych, wykonywanych z dużą cierpliwością i sumiennością. To one właśnie są gwarantem sukcesu sekwencyjnej terapii logopedycznej, poprzedzającej zwłaszcza fazy właściwych działań logopedycznych. Podstawowe procesy poznawcze – uwaga, percepcja i pamięć – leżą u podstaw procesów neurologicznych, które są pierwotne względem procesów psychicznych. Odbiór informacji, skupienie się na niej, jej przekształcanie, utrwalanie w zasobach mentalnych dają szansę na utworzenie w przestrzeniach kory mózgowej właściwych, zdrowych, zmielinizowanych połączeń neuronalnych, które są wytyczną nie tylko komunikacji, ale także innych funkcji życiowych człowieka. Percepcja i jej pierwszy aspekt, czyli recepcja sensoryczna (odbiór bierny) pozwala zakodować w mózgu małych pacjentów – zwłaszcza w detektorach cech – kształt obrazu, wielkość, kolorystykę, długość dźwięku, natężenie dźwięku, głośność dźwięku, wysokość dźwięku, co w drugim aspekcie percepcji, czyli w spostrzeganiu sensorycznym (odbiorze czynnym) podlega różnicowaniu, rozpoznawaniu i kategoryzowaniu.

Uwaga, to znaczy selekcjonowanie informacji przez uczniów (pacjentów) zarówno w aspekcie atencji mimowolnej (jako odruch orientacyjny, wyzwalany przez otoczenie), jak i w aspekcie atencji dowolnej (wiążącej się z aktywnością celową, wolicjonalną) przyczynia się do:

  • wchodzenia w sekwencje „uwagowe”, tj. skupiania uwagi na terapeucie i wykonywanych czynnościach,
  • przedłużania koncentracji na tychże czynnościach,
  • podzielności – kierowania uwagi na terapeutę i wykonywane czynności jednocześnie,
  • przerzutności – skupiania się raz na terapeucie, a potem na czynności, zadaniu,
  • czujności „uwagowej” – tj. oczekiwania na reakcję terapeuty przy ignorowaniu innych dochodzących z otoczenia informacji,
  • przeszukiwania atencyjnego, czyli realizacji danego zadania zleconego przez logopedę, skupiania się na informacji ważnej, omijając te, które nie są wymagane przez terapeutę.

 

Pamięć to budowanie u uczniów (pacjentów) zdolności do przechowywania informacji. Kształtowanie systemu deklaratywnego, jawnego, zwłaszcza pamięci długotrwałej, epizodycznej – pozwala zapamiętywać osoby, wydarzenia, nazwy wchodzące w skład poszczególnych części mowy, zaś semantycznej – znaczenie słów i zdań. Całokształt prostych procesów poznawczych warunkuje właściwe funkcjonowanie procesów poznawczych złożonych – czyli myślenia i języka. Dlatego też u naszych uczniów (pacjentów) kształtować należy głównie:

  • aspekt operacyjny myślenia, czyli umiejętność uogólniania, uszczegóławiania, kojarzenia, definiowania, budowania pojęć,
  • aspekt dynamiczny myślenia, czyli umiejętność wykonywania operacji myślowych, w jak najszybszym tempie,
  • aspekt motywacyjny myślenia – zawsze ukierunkowanego na osiągnięcie określonego celu.

 

Rozweselenie ucznia (pacjenta, podopiecznego) to bardzo ważny proces terapeutyczny. Pewnie zadamy sobie pytanie, dlaczego. Odpowiedź jest prosta: oddziałujemy na układ nerwowy, a zwłaszcza na cząstkę anatomiczną mózgu, zwaną strukturą limbiczną. „Otwarcie” tejże przestrzeni przyczynia się do kształtowania pozytywnych emocji, a zwłaszcza zachęca pacjenta do czynnego udziału w zajęciach logopedycznych i czerpania z ich „uzdrawiającej mocy”.


Hipokamp – cząstka anatomiczna układu limbicznego mózgu – to twór zatrzymujący obrazy, dźwięki i słowa w pamięci. Dlatego też, rozweselając naszych podopiecznych, budując system pozytywnych emocji, dajemy szansę uzyskiwania szybkich i długotrwałych efektów rozwojowych w zakresie działań logopedycznych, a także ogólnorozwojowych.
Nawiązywanie rozmowy – a zwłaszcza komunikowanie się dotyczące tego, co się przydarzyło przed zajęciami logopedycznymi, w jaki sposób uczeń (pacjent) dotarł do gabinetu, kogo spotkał po drodze – budzi zaufanie do terapeuty i stanowi element podmiotowego podejścia do pacjenta podczas spotkania.


Ważną rolę w pracy logopedycznej odgrywa poczucie bezpieczeństwa, a czyni to wprowadzony porządek działań terapeutycznych. Przedstawienie przed zajęciami uczniowi (pacjentowi) planu aktywności, czyli strategii poszczególnych ćwiczeń, to prawdziwy obraz sukcesu. Tak mówi moje doświadczenie. Powitanie ucznia, pacjenta jako pierwsza aktywność, otwiera umysł na przyjmowanie wiedzy i kształtowanie procesów mentalnych. Wydłużanie fazy wydechowej buduje długość wypowiedzi i dotlenia korę mózgową. Kinetyka i kinestetyka artykulatorów ułatwiają wykonywanie zwarć i szczelin w trakcie artykułowania głosek, zgłosek, słów, wyrażeń, zwrotów, związków frazeologicznych i zdań – na potrzeby kształtowania kompetencji lingwistycznej i komunikacyjnej. Stymulacja uciskowa – manualna i aparaturowa – pobudza do działań nerwy czaszkowe, odpowiedzialne za funkcjonowanie narządów, zwłaszcza artykulacyjnych. Fonowanie w sekwencji legato i staccato stanowi podbudowę do kształtowanie właściwych parametrów głosu, który jest czynnikiem sprawczym powstawania tonu krtaniowego, przekształcanego w przestrzeniach jamy ustnej na dźwięk artykułowany. Ćwiczenia komunikacyjne, oparte na wykorzystywanych tablicach tematycznych, dotyczących kategorii semantycznych, ułatwiają zapamiętywanie nie tylko obrazów, ale przede wszystkim nazw przedmiotów na ilustracji, co w konsekwencji buduje i wzbogaca leksykę naszych podopiecznych.


Pozytywnie na uczniów (pacjentów) wpływa również zaczynanie zajęć logopedycznych od ćwiczeń muzyczno-logorytmicznych. Maszerowanie, poruszanie nogami i rękoma, powiązane z emitowaniem prostych, artykułowanych dźwięków – pobudza pola ruchowe i czuciowe mózgu, warunkując budowanie mocnej struktury neuronalnej, czyli powiązań między komórkami nerwowymi.

Terapia mandowa, taktowa, interwerbalna

W kształtowaniu werbalnych zachowań sprawczych proponuję trzy najważniejsze działania: mandowe, taktowe i interwerbalne.
Mandy pojawiają się, gdy istnieje kontekst motywujący do wypowiadania komunikatu. Jeśli uczeń (pacjent) nie może otworzyć szafy; wypowiada słowo „otwórz”, czyli komendę, która może być prośbą, poleceniem, a także rozkazem. W tego typu sytuacjach należy pamiętać, że wzmocnieniem będzie wykonana przez słuchacza operacja (np. otworzę uczniowi szafę), a nie przyznanie biologicznej bądź społecznej nagrody za wypowiedzenie słowa. Im bardziej jest rozbudowany repertuar próśb, tym mniej będzie pojawiało się zachowań trudnych, stereotypowych, agresywnych, autoagresywnych.


Takty to werbalne zachowania sprawcze, pojawiające się, gdy bodziec jest niewerbalny, a zachowanie językowe realizowane jest przez nazywanie tego, co mówca percypuje wzrokiem, dotykiem.  Aby taka sytuacja wystąpiła, uczeń (pacjent) musi mieć rozbudowany kontakt zmysłowy. Potocznie taktowe zachowania sprawcze nazywane są mową czynną.

Interwerbale to werbalne zachowania sprawcze pojawiające się wskutek zadawania pytań przez słuchacza, na które mówca odpowiada. Dialogowanie, recytowanie wierszy, śpiewanie piosenek, opowiadanie historyjek obrazkowych, historyjek słuchowych, opisywanie postaci, przedmiotu, zjawiska to typowe zachowania, które rozwijają się po ukształtowanych mandach i taktach. Wiążą się ściśle z rozumieniem mowy. Wzmocnieniem w tych reakcjach są odpowiedzi słuchaczy.


W książce „Terapia behawioralna dzieci z autyzmem” autorzy piszą, że reakcje mandowe pozwalają mówcy zadawać pytania, reakcje taktowe – mówić o rzeczach, których mówca doświadcza w danej chwili, a reakcje interwerbalne – odpowiadać na pytania i rozmawiać o rzeczach, które nie są obecne (Suchowierska, Ostaszewski, Bąbel 2012). W pracy terapeutycznej zawsze należy pamiętać, by ćwiczenia prelogopedyczne, tj. te dotyczące powitania, wydłużania wydechu, gimnastykowania warg, języka, podniebienia miękkiego, żuchwy, polików, stymulowania przestrzeni twarzy i szyi aparatami wibrującymi bądź rękoma terapeuty, słuchowe – uwrażliwiające 
I i II układ sygnalizacyjny – były wykonywane każdorazowo i sumiennie. Pobudzają one układ korowy mózgu do tworzenia i wzmacniania połączeń neuronalnych, które są podstawą pamięci neuronalnej, pozwalającej realizować zachowania werbalne i niewerbalne.
Wywołane i utrwalone zachowania stolikowe u uczniów (pacjentów) zawsze ułatwiają prowadzenie zajęć i dyscyplinują naszych podopiecznych, a stosowanie planów aktywności uczy systematycznego, uporządkowanego wykonywania ćwiczeń terapeutycznych.
 

Literatura:

Przypisy

    ⇐ Poprzedni wpis

    KLUB J

    Następny wpis ⇒

    Jak wykorzystać nauczanie precyzyjne do wypracowania płynnych reakcji?
    POZNAJ PUBLIKACJE Z NASZEJ KSIĘGARNI

    Udostępnij:

    Podobne artykuły:

    Jak wykorzystać nauczanie precyzyjne do wypracowania płynnych reakcji?

    Zestaw M-Terapia jako wsparcie terapii logopedycznej

    Przez zdrowy oddech do zdrowego ciała! Metoda Butejki jako sposób na naturalne wsparcie organizmu

    Neuroflow ATS – właściwe rozpoznanie ryzyka CAPD i działania terapeutyczne

    Zamknij