Uszkodzenie narządu słuchu może w poważny sposób wpływać na percepcję dziecka i jego umiejętności językowe. Istnieją określone procedury i narzędzia pozwalające precyzyjnie zdiagnozować dziecko, a dzięki temu – opracować indywidualne postępowanie terapeutyczne.
Słuch jest jednym ze zmysłów, który ma duże znaczenie dla rozwoju mowy. „Uszkodzenie narządu słuchu ogranicza wrażliwość człowieka na bodźce akustyczne i wpływa na jego zdolność do gromadzenia wiedzy drogą słuchową. Uszkodzenie słuchu takiego stopnia, przy którym ograniczona jest wrażliwość na bodźce akustyczne o właściwościach charakterystycznych dla dźwięków mowy, wpływa na zdolność do wykonywania niektórych czynności językowych i komunikowania się językowego. Powodując ograniczenie słuchowej recepcji sygnałów mowy, utrudnia odbiór strumienia słów i rozumienia wypowiedzi ustnych. W niektórych przypadkach powoduje zaburzenia czynności mówienia, ponieważ ogranicza zdolność słuchowego kontrolowania wytwarzania dźwięków mowy” (Krakowiak, 2006, s. 7).
POLECAMY
Istota i cele diagnozy logopedycznej
Diagnoza logopedyczna stanowi zestaw określonych zasad działania; polega na przeprowadzeniu badania w celu dokonania oceny rozwoju mowy dziecka i wskazania nieprawidłowości w procesie komunikowania się z powodu występujących trudności wynikających z uszkodzenia narządu słuchu. Ma ona za zadanie rozpoznanie zaburzeń mowy i towarzyszących mu wad wymowy. W skład diagnozy logopedycznej wchodzi:
- ocena rozwoju mowy,
- badanie wymowy na podstawie nazywania, powtarzania przy pomocy obrazków,
- ocena sprawności narządów artykulacyjnych,
- ocena aparatu oddechowego,
- ocena głosu,
- ocena funkcji połykania,
- określenie tempa mówienia,
- ocena zgryzu i uzębienia,
- ocena praksji, gnozji i kinestezji,
- określenie prozodii mowy, czyli rytm, melodia, akcent,
- ocena w zakresie stosowania zasad gramatycznych w wypowiedziach,
- zasób słownictwa (czynnego i biernego),
- badanie poziomu rozumienia mowy,
- badanie czytania i pisania,
- badanie odczytywania mowy z ust,
- badanie słuchu fonematycznego,
- określenie sposobu komunikowania się (werbalny, pozawerbalny).
Dodatkowo w czasie badania konieczne jest ocenienie poziomu rozwoju psychofizycznego dziecka, które ma znaczenie w procesie jego wszechstronnej rehabilitacji.
W diagnozie surdologopedycznej głównym źródłem informacji są wyniki obiektywnych badań słuchu, które obrazują stan narządu słuchu, a dokładniej miejsce jego uszkodzenia, i tym samym określają rodzaj niedosłuchu, a na podstawie klasyfikacji Międzynarodowego Biura Audiofonologii (BIAP) wskazują jego stopień. Poza tym istotny jest też czas, czyli rok życia dziecka, w którym miało miejsce uszkodzenie słuchu, oraz jego przyczyny.
Przebieg diagnozy logopedycznej
Diagnoza logopedyczna ma określony przebieg wg schematu obejmującego przeprowadzenie wywiadu z rodzicami dziecka z wadą słuchu poprzez uzupełnienie karty logopedycznej, która zawiera dokładny zestaw pytań dotyczących nie tylko słuchu dziecka, jego czasu i przyczyn uszkodzenia, stopnia ubytku słuchu, zastosowania urządzenia wspomagającego słyszenie, lecz także poziomu rozumienia mowy i jej rozwoju oraz sposobu porozumiewania się werbalnego czy pozawerbalnego oraz środowiska rodzinnego (czy w nim występowały problemy w zakresie słuchu).
Karta logopedyczna zawiera:
- Dane osobowe ucznia (imię i nazwisko, datę urodzenia, szkołę, klasę, adres zamieszkania).
- Diagnozę logopedyczną (rozpoznanie problemu logopedycznego), uwzględniającą:
- budowę i sprawność narządów artykulacyjnych (zgryz, język, wargi, podniebienie, oddychanie, połykanie),
- dane o rodzicach, rodzeństwie oraz problemach w mówieniu i chorobach w rodzinie,
- rozwój psychofizyczny (przebieg ciąży i porodu, choroby matki w czasie ciąży, przyjmowane w tym okresie leki, typ porodu, stan noworodka, waga, liczba punktów w skali Apgar, typ karmienia, smoczek, picie z butelki, siadanie, raczkowanie, chodzenie, słuch, wady słuchu u dziecka lub w rodzinie),
- Rozwój mowy dziecka (głużenie, gaworzenie, wiek wypowiedzianego pierwszego słowa, zdania, przebyte choroby, operacje, zaburzenia rozwojowe).
- stan obecny badanego (stan fizyczny, sprawność ruchowa, początek zaburzeń mowy od pierwszych lat życia, po chorobie, lekach, wypadku, przestrachu, czy wada wymowy była usuwana farmakologicznie, operacyjnie, logopedycznie i rezultat zabiegu, stopień upośledzenia, wdrożone leczenie specjalistyczne, lateralizacja, charakterystyka zachowania dziecka).
Wywiad i obserwacja
Podstawowe punkty, które zawiera karta logopedyczna, mają na celu zilustrowanie szerokiego zakresu potrzebnych informacji dla surdologopedy. Dokładne jej uzupełnianie przez rodziców umożliwia określenie przyczyny zaistniałych u uczniów wad wymowy, zaburzenia słuchu, anomalii w budowie i funkcjonowaniu narządów artykulacyjnych, aparatu oddechowego itp.
Diagnoza logopedyczna stanowi zestaw określonych zasad działania; polega na przeprowadzeniu badania w celu dokonania oceny rozwoju mowy dziecka i wskazania nieprawidłowości w procesie komunikowania się z powodu występujących trudności wynikających z uszkodzenia narządu słuchu. Ma ona za zadanie rozpoznanie zaburzeń mowy i towarzyszących mu wad wymowy.
Kolejnym etapem dla logopedy jest obserwacja, kontakt z dzieckiem i przeprowadzenie diagnozy logopedycznej na podstawie wykorzystanych narzędzi do badania. Uzupełnieniem tych działań i zgromadzonych wszelkich istotnych informacji jest jeszcze zapoznanie z dokumentacją medyczną dziecka, czyli wynikami badań słuchu w postaci audiogramów, tympanogramów oraz dodatkowych informacji zawartych w orzeczeniu z poradni psychologiczno-pedagogicznej, gdy zachodzi potrzeba jej uzyskania. Kompleksowa diagnoza surdologopedyczna, czyli zebranie z wywiadu danych o dziecku i jego środowisku rodzinnym, określenia zaburzenia mowy i słuchu oraz analiza dokumentów, ułatwia skonstruowanie wobec danego dziecka odpowiednich oddziaływań surdologopedycznych oraz określenie pomocy i poradnictwa rodzinie.
Narzędzia diagnostyczne
Do przeprowadzenia diagnozy surdologopedycznej wykorzystuje się szeroki wachlarz narzędzi badawczych, dostosowując je do wieku i możliwości dziecka, żeby w pełni dokonać oceny sprawności i funkcjonowania aparatu oddechowego, narządów artykulacyjnych, słuchu fonematycznego oraz wymowy. Narzędzia badawcze stosowane w logopedii to różne testy, kwestionariusze obrazkowe, karty badania mowy, ankiety i skale. Do najbardziej znanych i polecanych narzędzi badawczych w zakresie diagnozowania logopedycznego należą:
- Karta badania motoryki [kinestezji] artykulacyjnej (Minczakiewicz),
- Testy do badań przesiewowych dla dzieci w wieku przedszkolnym (Michalak-Widera),
- Słowa i gesty (Smoczyńska),
- Słowa i zdania (Smoczyńska),
- Test dojrzałości szkolnej dziecka z wadą słuchu (UEcklerek),
- Test oceniający umiejętność odczytywania mowy z ust (Rodak),
- Test Sprawności Językowej (Tarkowski),
- Sprawdź, jak mówię (Stecko),
- Test Słownika Dziecka (Tarkowski),
- Test do badania kompetencji komunikacyjnej dzieci (Kielar-Turska, Ligęza, Białecka-Pikul),
- Logopedyczny Test Przesiewowy dla Dzieci w Wieku Szkolnym (Grabias, Woźniak, Kurkowski),
- „Chiński język”, próba badania słuchu fonemowego i spostrzegawczości słuchowej (Bogdanowicz, Haponiuk, praca niepublikowana),
- Badanie analizy i syntezy słuchowej, reprodukcja struktury rytmicznej (Stamback),
- Test Słuchowego Różnicowania Głosek (Nowak-Czerwińska),
- Testy i próby do badania słuchu fonematycznego oraz analizy i syntezy słuchowej (Styczek),
- Test do Badania Słuchu Fonemowego (B. Rocławski),
- Test do badania słuchu fonematycznego u dzieci i młodzieży (Szalęga, Szymaszek),
- Skala umiejętności fonologicznych na podstawie „Prób percepcji słuchowej wyrazów” (Zakrzewska),
- Ocena słuchu fonematycznego u dzieci w wieku przedszkolnym (Gruba),
- Czy mogę już iść do szkoły? Diagnoza gotowości szkolnej dziecka z uszkodzonym narządem słuchu (zeszyt wstępny), Kwestionariusz do badania gotowości do nauki pisania i czytania (zeszyt nr 1), Sprawność dziecka z uszkodzonym narządem słuchu rozpoczynającego naukę szkolną (zeszyt nr 3), Kwestionariusz obrazkowy do badania artykulacji (zeszyt nr 4) (Bieńkowska),
- Test do badania słuchu fonematycznego (Kaja),
- Próba różnicowania dźwięków mowy (Kurkowski),
- Karta Oceny Zachowań Komunikacyjnych (KOZK) dziecka z uszkodzonym słuchem (Krakowiak, Panasiuk),
- Dialogowy Test Artykulacji (Majewska-Tworek),
- onomatopeje – badanie, stymulacja i terapia prozodii mowy (Szuchnik, Słodownik-Rycaj),
- Próby do badania kompetencji językowej dzieci 6–8-letnich z uszkodzeniami słuchu (Krawiec),
- Fotokwestionariusz do oceny wymowy dziecka (płyta CD) (Kurkowski),
- Program rozwijania i oceny odbioru słuchowego dźwięków otoczenia i mowy (płyta CD; Szuchnik, Święcicka), w tym znajduje się kwestionariusz dla rodziców i nauczycieli: MAIS – skala słyszenia i rozumienia dźwięków oraz MUSS – skala użycia mowy w komunikacji,
- Ocena i usprawnianie motoryki narządów mowy (płyta CD; Kurkowski, Szuchnik, Kurkowska).
W praktyce logopedycznej konieczne jest stosowanie dostępnych narzędzi diagnostycznych w celu badania dziecka i – na jego podstawie – otrzymania wyników, które przedstawiają dokładne trudności w zakresie rozwoju mowy, komunikacji, percepcji słuchowej, zaburzenia słuchu fonematycznego. Pozwala to na ukierunkowanie i opracowanie odpowiednich ćwiczeń, zadań w czasie prowadzenia terapii logopedycznej wobec danego dziecka.
Charakterystyczne zaburzenia spowodowane ubytkami słuchu
Warto zilustrować różne ubytki słuchu, które powodują charakterystyczne zaburzenia w rozwoju mowy i odbiorze dźwięków, co w konsekwencji może powodować specyficzne trudności szkolne. Tabela obrazuje problemy ucznia wynikające z wady słuchu i towarzyszących im zaburzeń komunikacji językowej w przełożeniu na specyficzne trudności szkolne. „Zaburzenia mowy dzieci niesłyszących wynikają z niedostatecznej znajomości znaków językowych z różnych poziomów organizacji języka oraz trudności w przyswojeniu zasad łączenia znaków językowych na osi syntagmatycznej i paradygmatycznej” (Muzyka-Furtak, 2012, s. 310).
U osób z uszkodzonym narządem słuchu rozwój umiejętności komunikacyjnych i zrozumienia systemu języka jest zakłócony. Włodzimierz Pietrzak określa, że „uczyć dziecko z wadą słuchu – to nie znaczy uczyć je tylko wymowy poszczególnych głosek i wyrazów. Najważniejsze to nauczyć rozumienia mowy, posługiwania się mową, odczytywania z ust i samemu dawać przykład poprawnego posługiwania się językiem” (Ossowski, 1996, s. 77).
Zaburzenia komunikacji językowej dotyczą prawie wszystkich aspektów mowy: fonetycznego, leksykalnego i gramatycznego. „Składowym elementem mówienia jest produkowanie substancji fonicznej, które zależy m.in. od prawidłowo funkcjonujących narządów mowy. Na funkcjonowanie tych narządów składają się czynności trzech aparatów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego” (Gunia, 2006, s. 111).
Nieprawidłowości w zakresie oddychania, które występują u dzieci z uszkodzeniem słuchu, najczęściej są przyczyną niepoprawności w mówieniu. Natomiast w czasie fonacji dochodzi również do wielu nieprawidłowości, przeważnie w zakresie braku samokontroli słuchowej. „Na skutek zaburzonej samokontroli słuchowej są utrudnione zmiany wysokości głosu i jego natężenia. W efekcie głos jest zbyt silny lub słaby, piskliwy, chrapliwy, gardłowy. Nieprawidłowa fonacja wpływa niekorzystnie na barwę i brzmienie wypowiedzi. Jest ona zniekształcona, monotonna, a tempo mowy jest nierównomierne, niemelodyjne, często przechodzące w nieartykułowany eksplozyjny krzyk” (Gunia, 2006, s. 114).
Kolejnym zaburzeniem komunikacji językowej jest obniżenie poziomu sprawności aparatu artykulacyjnego, czyli zaburzenie artykulacji głosek spowodowane uszkodzeniami odbierania dźwięków mowy. Może mieć charakter ilościowy i jakościowy. Ilościowy dotyczy ograniczenia w zakresie liczby odbieranych dźwięków przez zaburzony słuch. Do jakościowych nieprawidłowości artykulacji głosek należy podział zgodny z klasyfikacją objawów dyslalii, czyli wadliwej realizacji fonemów.
Warto podkreślić, że trudne do opanowania przez osoby niedosłyszące są przede wszystkim głoski detalizowane z trzech szeregów – syczącego, szumiącego i ciszącego.
Przyczyną omówionych trudności i nieprawidłowości w zakresie substancji fonicznej może być dyspraksja. „Osoby z zaburzoną dyspraksją mają zaburzoną umiejętno...
Pozostałe 70% treści dostępne jest tylko dla Prenumeratorów
- 6 wydań magazynu "Forum Logopedy"
- Dostęp do wszystkich archiwalnych artykułów w wersji online
- Możliwość pobrania materiałów dodatkowych
- ...i wiele więcej!