Chciałbyś dowiedzieć się więcej? Koniecznie przeczytaj artykuł: Rodzaje błędów językowych
POLECAMY
Przyczyny i skutki specyficznych trudności w nauce czytania i pisania
Często spotykamy uczniów, którzy od podjęcia nauki w szkole napotykają, na różnego rodzaju problemy czy to w sferze przystosowania się do środowiska szkolnego czy spełnianiu wymagań programowych. Przede wszystkim jest to grupa dzieci, u których badania wskazują na istnienie dysharmonii rozwojowych przy prawidłowo rozwiniętych funkcjach intelektualnych oraz w sprzyjających warunkach wychowawczych. Deficyty te hamują prawidłowy przebieg procesu opanowania umiejętności czytania i pisania, który stanowi podstawowy warunek osiągnięcia dobrych wyników w nauce szkolnej przez dziecko, gdyż w klasach młodszych jest głównym założeniem programowym.
Występujące niepowodzenia w tym zakresie mogą niekorzystnie wpływać na dalsze losy szkolne dziecka.
U poszczególnych dzieci przyczyny dysleksji bywają odmienne. Problemy w tym zakresie mogą być skutkiem różnych czynników patogennych z okresu ciąży i porodu. Oddziałują one na centralny układ nerwowy, powodując mikrouszkodzenia struktury centralnego układu nerwowego lub zaburzenia jego funkcjonowania.
U dziecka, u którego z przyczyn konstytucjonalnych mamy do czynienia z dysleksją, występują trwałe lub nietrwałe zmiany w okolicach mózgu związanych z mową. Ich skutkiem mogą być odchylenia w rozwoju psychoruchowym dziecka i współwystępującymi na ich podłożu specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu. Zaliczamy do nich głównie opóźnienia i zaburzenia percepcji wzrokowej, percepcji słuchowej, mowy, rozwoju ruchowego oraz lateralizacji i orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. Te nieprawidłowości rozwojowe mogą wystąpić osobno lub też dotyczyć kilku sfer funkcjonalnych.
Opóźnienie i zaburzenie percepcji wzrokowej
„Prawidłowe funkcjonowanie analizatora wzrokowego jest niezbędnym warunkiem opanowania przez dziecko umiejętności czytania i pisania w czasie przewidzianym programem szkolnym”. Do prawidłowego przebiegu spostrzegania wzrokowego niezbędny jest pełnowartościowy pod względem anatomicznym i funkcjonalnie sprawny analizator wzrokowy. Wynika z tego, że widoczne u dziecka trudności w nauce czytania i pisania mogą mieć związek z zaburzeniem korowej części analizatora wzrokowego. Głównym warunkiem prawidłowego rozpoznawania znaków graficznych wymagających dokładnego różnicowania liter jest sprawne funkcjonowanie procesu analizy i syntezy analizatora wzrokowego. „Zazwyczaj rozwój analizy i syntezy abstrakcyjnych kształtów graficznych, jakimi są litery, u większości dzieci jest zsynchronizowany z ogólnym poziomem ich rozwoju psychofizycznego. U dzieci dyslektycznych rozwój przebiega nieharmonijnie – jest najczęściej opóźniony i zakłócony”.
Wielkim problemem u dzieci dyslektycznych w pisaniu jest mylenie liter o podobnym kształcie, opuszczanie drobnych znaków graficznych, odwracanie kolejności liter w wyrazach, za małe lub za wielkie przerwy między literami w wyrazie, niewłaściwe rozplanowanie graficzne tekstu, czyli nie w liniaturze, bądź mylenie linijek. Widoczne są również błędy typowo ortograficzne, wynikające z gorszej pamięci wzrokowo-ruchowej wskutek słabego utrwalania obrazu graficznego wyrazów i niezapamiętania ich poprawnej formy.
W czytaniu osoba dyslektyczna ma trudności w kojarzeniu dźwięku z odpowiednim znakiem graficznym, myli litery i wyrazy podobne graficznie, przestawia i opuszcza litery, a nawet całe wyrazy. Często bardzo wolne jest tempo czytania, niechęć do czytania głośnego oraz gubienie się w tekście przez opuszczanie lub powtarzanie linijki czytanego tekstu itp. Zarazem w rysowaniu mogą wystąpić trudności typu rozmieszczenia rysunku na kartce, w rysowaniu i odwzorowywaniu figur geometrycznych, poprawnym odtworzeniu wzorów w układankach, wyszukiwaniu podobieństw i różnic w obrazkach itp.
Opóźnienie i zaburzenie percepcji słuchowej
Jednym z warunków nabycia umiejętności czytania i pisania jest pełna sprawność analizatora słuchowego. Tak więc deficyty receptora słuchowego mogą spowodować trudności w czytaniu i pisaniu. Umiejętność różnicowania dźwięków mowy, ich analizowanie i syntetyzowanie określamy mianem słuchu fonematycznego. Opanowanie czytania i pisania wymaga umiejętności dokonywania analizy i syntezy dźwiękowej wyrazów i kojarzenia dźwięków ze znakami graficznymi.
Trudności w pisaniu ze słuchu mogą objawiać się myleniem głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, syczących, ciszących i szumiących. Poza tym mogą występować problemy z wyodrębnianiem wyrazów ze zdania, sylab z wyrazów oraz analizą i syntezą głoskową wyrazów, kłopoty w odróżnianiu samogłosek nosowych [ą], [ę] od zespołów dźwiękowych [-om], [-on], [-em], [-en], opuszczanie końcówek wyrazów lub opuszczanie, dodawanie i przestawianie liter w wyrazach, podwajanie liter, sylab.
Opóźnienie i zaburzenie rozwoju ruchowego
U dzieci z ryzykiem dysleksji często występuje zakłócony rozwój ruchowy. Jedną z istotnych dysfunkcji z punktu widzenia wymagań szkolnych jest osłabiona sprawność manualna, która niekorzystnie wpływa na pracę szkolną dziecka. Zbyt mała precyzja ruchów dłoni i palców powoduje wolne tempo wykonywania czynności i obniżoną jakość wytworów graficznych.
Zakłócenie rozwoju każdej pojedynczej funkcji w odmienny sposób przeszkadza dziecku w nauce czytania i pisania. Słaba sprawność ruchowa, w tym manualna, nierzadko współwystępująca z zaburzeniami w zakresie lateralizacji i percepcji wzrokowej, wpływa na powstanie dysgrafii. Widzimy zatem, że „czytanie i pisanie jako wyższe czynności psychiczne angażują nie tylko funkcje wzrokowe, słuchowe i ruchowe, ale wymagają ich integracji, są bowiem efektem ich współdziałania”.
Opóźnienie i zaburzenie lateralizacji
Jednym z aspektów ruchowego rozwoju dziecka jest proces lateralizacji, czyli przewagi stronnej w czynnościach ruchowych. Do jej zaburzeń mających wpływ na trudności w nauce czytania i pisania zaliczamy: oburęczność, lateralizację skrzyżowaną (głównie w zakresie oka i ręki) oraz leworęczność. W wyniku skrzyżowanej lateralizacji mogą występować zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej. Natomiast leworęczność powoduje trudności w sposobie pisania. Wpływa to na osłabienie tempa pisania i jego poziomu graficznego. Towarzyszące zaburzeniom lateralizacji inne dysfunkcje percepcyjne mogą się przyczynić do dysgrafii. „W przypadku silnej lateralizacji lewostronnej obserwujemy czasem tzw. pismo lustrzane, polegające na zapisie znaków graficznych odpowiadających zwierciadlanemu odbiciu normalnego pisma”.
Warto wspomnieć, że dzieci ze specyficznymi trudnościami w nauce czytania i pisania mają problemy w innych przedmiotach szkolnych, m.in. w geografii, matematyce, geometrii, a przede wszystkim w nauce języków obcych. Można wymienić kilka typów dysleksji na podstawie omówionych zaburzeń określonych funkcji. Kryterium podziału stanowi rodzaj zakłóconej funkcji. Cytując za Martą Bogdanowicz i innymi autorami, wyróżnia się dysleksję typu wzrokowego, i słuchowego oraz postać integracyjną.
Historia Mateusza
Mateusz jest dzieckiem z pierwszej ciąży, która przebiegała prawidłowo. Poród odbył się za pomocą cesarskiego cięcia, a ponadto wystąpiły komplikacje, które dotyczyły niewspółmierności łożyskowo-główkowej. Dziecko uzyskało 9 punktów w skali Apgar, ważyło 4 kg. Dziecko było karmione butelką. Przebyło kilka chorób wieku dziecięcego, często występowały u chłopca inne choroby – angina i zapalenie oskrzeli.
Mateusz raczkował. Zaczął chodzić, gdy skończył 11 miesięcy, mówić jednak – bardzo późno. Przez długi czas używał w kontakcie werbalnym tylko kilku wyrazów. Mama potwierdziła fakt, iż nawet do dziś ma on problemy w wyrażaniu swoich myśli. Chłopiec jest pod opieką laryngologa i ortodonty. Systematycznie bierze udział w terapii logopedycznej w celu eliminowania występującej wady wymowy – sygmatyzmu przyzębowego. Ma to znaczący wpływ na sposób komunikowania się. Ustne wypowiedzi Mateusza są mało zrozumiałe, dlatego otoczenie czasami prosi go o powtarzanie tego, co powiedział. Ponadto chłopiec mówi cicho. Niechętny stosunek do mówienia ma tło emocjonalne, a podłożem tego stanu jest wada wymowy.
Mateusz jako uczeń
Mateusz chodzi do klasy trzeciej. Jest chłopcem spokojnym i nieśmiałym. Jest typem dziecka zamkniętego w sobie. Życzliwie i przyjaźnie odnosi się do rówieśników i osób dorosłych. Okazuje zrozumienie i tolerancję wobec innych.
Mateusz zawsze potrafi właściwie zachować się na zajęciach lekcyjnych i podczas przerw. Jest obowiązkowy, punktualny i przygotowany do lekcji. Przestrzega przyjętych norm i zasad. Uważnie słucha poleceń nauczyciela i stara się dokładnie je wykonywać. Chłopiec pracuje na lekcji w dobrym tempie, zawsze też kończy rozpoczętą pracę.
Wypowiada się niechętnie, ale na ogół pełnymi zdaniami. U Mateusza wada wymowy ma wpływ na jego niewyraźny sposób komunikowania i wypowiadania się na lekcji. Czyta teksty niepłynnie i w wolnym tempie. Popełnia błędy w czasie czytania, dotyczą mylenia liter – odpowiedników głosek słuchowo podobnych: b – p, d – t, g – k. Mateusz ma problemy w rozumieniu czytanego tekstu, niechętnie czyta książki.
Zeszyty Mateusza są bardzo wyraźnym odzwierciedleniem występowania u niego licznych problemów. W pisaniu widać różne typy błędów, jak: mylenie, opuszczanie, dodawanie i przestawianie liter. Ponadto występują błędy orograficzne. Mateusz zupełnie zapomina o stosowaniu znaków interpunkcyjnych.
Nawet podczas przepisywania potrafi popełnić wiele błędów, w tym ortograficznych. Samodzielne sporządzanie notatek w czasie lekcji sprawia mu trudność. Prace są napisane niepoprawnie pod względem stylistycznym i gramatycznym.
Często w pracach pisemnych powtarza się to samo słowo. Wszystko to wskazuje na bardzo mały zasób słownictwa. Ubogi słownik chłopca jest głównym powodem trudności przekazu myśli. Poziom graficzny pisma Mateusza jest bardzo niski. Pisze niekształtne litery, nie przestrzega liniatury zeszytu. Ponadto pisze niewyraźnie, co utrudnia przeczytanie tego, co zanotował. Zdarza mu się nie zachowywać należytych odstępów między literami w wyrazach. Występuje brak równomiernego i jednolitego położenia pisma.
Mateusz wykonuje działania arytmetyczne biegle i prawidłowo, a matematyka to jego ulubiony przedmiot. Bardzo chętnie i aktywnie uczestniczy w różnych zabawach, grach ruchowych i ćwiczeniach gimnastycznych. Z dłuższym zastanowieniem określa kierunki na mapie. Jego prace plastyczne są dość schematyczne. Ma trudności w wykonywaniu prac z papieru sposobem origami. Chętnie śpiewa poznane piosenki.
Wnioski z badań chłopca
Podczas badań słuchu w zakresie analizy i syntezy słuchowej chłopiec miał kłopoty w poprawnym wykonaniu zadań. Z badań można wywnioskować, iż Mateusz ma wyraźne trudności w dokonywaniu analizy głoskowej, syntezy głoskowej i sylabowej. Jest to objaw znaczących zaburzeń w percepcji słuchowej dźwięków mowy i słuchu fonematycznego.
Badanie percepcji wzrokowej w przypadku Mateusza zostało przeprowadzone z wykorzystaniem zestawu figur geometrycznych stosowanych przez Halinę Spionek do oceny poziomu analiz i syntezy wzrokowej u dzieci. Chłopiec miał problem z poprawnym ułożeniem ilustracji i przy próbie odwzorowywania. Wyniki testu percepcji wzrokowej przemawiają za występowaniem u dziecka jej zaburzeń.
Z badań wynika, że Mateusz ma zaburzenia percepcji słuchowej, ma też słabą pamięć słuchową. Występują u niego zaburzenia percepcji wzrokowej (funkcji analizy i syntezy). Poziom graficzny pisma jest bardzo niski, co może być uwarunkowane słabą motoryką. Mateusz pisze bardzo niekształtne litery i nie przestrzega liniatury zeszytu. Popełnia liczne błędy ortograficzne. Ponadto dziecko niechętnie mówi i posługuje się bardzo ubogim słownictwem. Chłopcu towarzyszy wada wymowy, która ma znaczący wpływ na niezbyt wyraźną i zrozumiałą mowę.
Rola terapii pedagogicznej
Wszystkie zastosowane oddziaływania terapeutyczne wobec dzieci ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu określa się nazwą terapii pedagogicznej. Pod tym pojęciem „najogólniej rozumie się system wychowawczy i kształcący, nasycony odpowiednimi do potrzeb ucznia wieloaspektowymi działaniami wspierającymi pomyślność jego rozwoju i edukacji szkolnej”. Terapia pedagogiczno-logopedyczna to proces podejmowany w celu kształtowania tych cech osobowości, funkcji psychofizycznych i komunikacyjno-językowych wynikających z zaburzeń rozwoju, dzięki którym uczeń może osiągnąć optymalny dla siebie rozwój, a także opanować umiejętności i wiadomości szkolne oraz poprawny sposób mówienia.
„Programy terapeutyczne powinny mieć charakter indywidualny i być budowane w oparciu o diagnozę potrzeb, możliwości i ograniczeń danego, konkretnego dziecka”.
Pozytywne efekty w pracy z dziećmi z ryzykiem dysleksji możemy uzyskać przez systematyczną pracę w szkole i w domu, opierającą się na wykonywaniu określonych zadań i ćwiczeń z zakresu zaburzonych funkcji i procesów. Przede wszystkim jednak poprzez wspieranie grupy dzieci dyslektycznych w zakresie budzenia w nich wiary w ich możliwości, pokonywanie trudności oraz wzmacnianie ich wytrwałości dobrym słowem jako sposób motywowania do zdobywania sukcesów.
Literatura:
- Broda G., Tomaszewska K., Z dysleksją na ty, Katowice 2003.
- Bogdanowicz M., O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu, Lubin 1995.
- Bogdanowicz M., Terapia – diagnoza – terapia, Warszawa 2000.
- Dąbrowska M., Moje dziecko jest dyslektykiem, Warszawa 2003.
- Sawa B., Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa 1978.
- Zakrzewska B., Trudności w czytaniu i pisaniu, Warszawa 1996.
