Nowe specjalizacje w logopedii

Stan obecny

Kształcenie logopedów nie jest jednolite przede wszystkim dlatego, że logopedia nadal nie stanowi kierunku studiów. Tworzona jest jako specjalizacja w ramach filologii, pedagogiki i nauk o zdrowiu. Zostały także powołane studia unikatowe (w Lublinie, Gdańsku, Białymstoku, Olsztynie). Tak wielotorowość kształcenia i brak jego standardów utrudnia formowanie jednolitego wizerunku zawodu logopedy i jego tożsamości. Świadczą o tym chociażby pieczątki i wizytówki, na których widnieją różne określenia profesji: logopeda, specjalista zaburzeń mowy, pedagog – logopeda, psycholog – logopeda, rehabilitant – logopeda.

Logopedia nadal jest dołączana do różnych form kształcenia (np. nauczanie przedszkolne z logopedią) lub jej zakres jest rozszerzany (logopedia z audiologią, terapią pedagogiczną, językiem migowym itd.). Powstaje wątpliwość, czy takie „połączone” wykształcenie daje pełne uprawnienia do wykonywania zawodu. Ponadto nie wyjaśniono jednoznacznie, które przedmioty należy zaliczyć do bloku logopedycznego i w jakim wymiarze. Panująca dowolność podważa reputację logopedii.

Rynek usług logopedycznych

Bez wątpienia mamy nadmiar logopedów na rynku pracy, bo trudno jest wskazać powiat, gdzie nie istnieją różne formy ich kształcenia (stacjonarnego i podyplomowego). Ta moda na logopedię nie idzie w parze z jakością kształcenia ani z zapotrzebowaniem na określone usługi. Przy nadmiarze absolwentów mamy niedobór specjalistów. Logopedzi najchętniej podejmują pracę z dziećmi z dyslalią i opóźnionym rozwojem mowy. Młodzież i dorośli z afazją, dyzartrią czy jąkaniem cieszą się zdecydowanie mniejszym zainteresowaniem. Matryca usług logopedycznych jest wypełniona nierównomiernie. W niektórych obszarach jest nadmiar usługodawców, a w innych – wyraźny ich niedobór.

Oczekiwania pacjentów i odbiorców usług

Jakie są oczekiwania nabywców usług logopedycznych? To zasadnicze pytanie jest rzadko stawiane. Występuje raczej tendencja do dostosowywania klienta do oferowanej usługi niż spełniania jego potrzeb. Tymczasem w dobie daleko posuniętej specjalizacji usługobiorcy marzą o podejściu holistycznym, które nadal jest jedynie postulatem. To, że osoba z zaburzeniami mowy korzysta z usług kilku specjalistów, nie oznacza, że mamy do czynienia z podejściem kompleksowym. Nie polega ono na formalnych kontaktach, lecz na rzeczywistej współpracy, do której dochodzi nader rzadko. Z obserwacji wynika, że im więcej specjalistów zajmuje się osobą z zaburzeniami, tym są gorsze efekty terapii, gdyż rozmywa się odpowiedzialność za jej wyniki.

Pacjenci i ich najbliżsi chcą korzystać z usług bardziej wszechstronnego specjalisty, który nie odsyła do innego profesjonalisty, ale sam stara się rozwiązać problem. Innymi słowy, matka prowadząca dziecko do logopedy, psychologa i fizjoterapeuty będzie zadowolona, jeżeli trafi do usługodawcy łączącego ich kompetencje. Kontakt z nim daje szansę zaoszczędzenia czasu, zmniejszenia wysiłku i zwiększenia efektywności oddziaływania.

Tworzenie specjalizacji w logopedii

Dziedzina logopedii w ujęciu interdyscyplinarnym składa się z elementów lingwistyki, medycyny, pedagogiki i psychologii. Natomiast struktura zaburzeń mowy – w ujęciu systemowym – obejmuje czynniki lingwistyczne (np. wady wymowy, zaburzenia płynności mówienia, dysgramatyzm), biologiczne (np. wady anatomiczne narządów mowy, nadmierne napięcie mięśniowe, zaburzenia koordynacji oddechowo-fonacyjno-artykulacyjne), psychologiczne (np. logofobia, poczucie wstydu, złość) oraz społeczne (np. odbiór wypowiedzi zniekształconej, komunikacja interpersonalna). Przy tworzeniu nowych specjalizacji w logopedii należy odwołać się zarówno do jej dziedzin macierzystych, jak i do konstrukcji zaburzeń mowy. Można tego dokonać w wyniku procesu:

• rozszerzania logopedii o wybrane elementy psychologii (psychologopedia), fizjoterapii (fizjologopedia), lingwistyki stosowanej (bilingwologopedia lub logopedia bilingwalna),
• dostosowywania tych elementów do struktury zaburzeń mowy,
• uwzględniania potrzeb rynku usług logopedycznych.

Przedstawione propozycje nowych specjalizacji w logopedii należy traktować jako inspiracje do opracowania różnych projektów studiów stacjonarnych i podyplomowych.

Zarys koncepcji psychologopedii

Uzasadnienie

Tylko 5–10% praktykujących logopedów przyjmuje osoby z psychogennymi zaburzeniami mowy (jąkanie, mutyzm, schizofazja) – głównie dzieci. Tłumaczą to najczęściej brakiem kompetencji w dziedzinie psychologii lub niechęcią do ryzykowania konfliktów kompetencyjnych. Z kolei psychoterapeuci rzadko podejmują się pracy z osobami jąkającymi się, ponieważ nie radzą sobie z niepłynnością mówienia. Psychologiczna terapia mutyzmu sprowadza się przeważnie do akceptacji milczenia i nadziei, że w końcu pacjent przemówi sam. Do partnerskiej współpracy między psychologiem a logopedą dochodzi rzadko. Najczęściej logopeda jest zdany na siebie i musi polegać na swoich kompetencjach. Ich rozszerzenie o pewne umiejętności psychologiczne sprawi, że będzie czuł się pewniej w diagnozie i terapii osób z psychogennymi zaburzeniami mowy.

Organizacja

Psychologopedia może być organizowana w ramach studiów unikatowych i podyplomowych. Składają się one z 4 zasadniczych bloków:

1. Blok medyczny.

• Anatomiczne i fizjologiczne podstawy zaburzeń mowy,
• Neurologiczne podstawy zaburzeń mowy,
• Psychopatologia a zaburzenia mowy.

2. Blok psychologiczny.

• Wprowadzenie do psychologii (psychologia ogólna),
• Psychologia rozwojowa,
• Psycholingwistyka rozwojowa,
• Neuropsychologia,
• Psychologia kliniczna,
• Diagnostyka psychologiczna,
• Psychologia rehabilitacyjna,
• Psychoterapia dzieci, młodzieży i dorosłych.

3. Blok lingwistyczny.

• Fonetyka i fonologia,
• Gramatyki języka polskiego,
• Analiza lingwistyczna wypowiedzi zniekształconych,
• Wielojęzyczność.

4. Blok logopedyczny.

• Wprowadzenie do logopedii,
• Diagnostyka logopedyczna,
• Zaburzenia artykulacji,
• Jąkanie i mowa bezładna,
• Mutyzm,
• Afazja,
• Dyzartria,
• Oligofazja,
• Schizofazja,
• Zaburzenia mowy w autyzmie,
• Zaburzenia mowy w uszkodzeniach słuchu,
• Dysleksja,
• Zaburzenia głosu.

Absolwent psychologopedii stacjonarnej lub podyplomowej będzie miał uprawnienia do wykonywania zawodu logopedy, a dodatkowo uzyska specjalizację psychologopedy.

Zarys koncepcji fizjologopedii

Uzasadnienie

Mimo popularności podyplomowej neurologopedii i dużej populacji jej absolwentów tylko nieliczni spośród nich zdali egzamin państwowy i uzyskali tytuł neurologopedy honorowany w medycynie. Na pytanie, czym się różni neurologopedia od logopedii w praktyce, brakuje jasnej odpowiedzi. Dla zdecydowanej większości absolwentów neurologopedii jej ukończenie nie wpływa na zmianę profilu świadczonych usług. Tymczasem osoby z organicznymi zaburzeniami mowy (afazją, dyzartrią) nadal nie mają zapewnionej dostatecznej opieki logopedycznej. W przypadku tych zaburzeń łączonych wciąż większą uwagę przywiązuje się do terapii ruchu niż mowy. W praktyce do rzeczywistej współpracy między fizjoterapeutą i logopedą dochodzi rzadko albo wcale. Ich pacjenci mają duże trudności w korzystaniu z usług obu specjalistów i woleliby, aby jeden z nich świadczył terapię kompleksową. Mowa jest ruchem i bez jego usprawnienia nie jest możliwa efektywna terapia afazji i dyzartrii u dzieci i dorosłych. Prowadzący ją logopedzi powinni mieć solidne przygotowanie w zakresie fizjoterapii, które da im umiejętności daleko wykraczające poza masaż logopedyczny.

Organizacja

Fizjologopedia może być organizowana w formie studiów unikatowych lub podyplomowych. Tworząc je, należy nawiązać do programu psychologopedii i powielić bloki lingwistyczny i logopedyczny, a jednocześnie ograniczyć blok psychologiczny i rozbudować blok medyczny. Ten ostatni powinien obejmować następujące przedmioty:

• Podstawy anatomii z elementami patoanatomii,
• Podstawy fizjologii z elementami patofizjologii,
• Podstawy fizjoterapii,
• Diagnostyka fizjoterapeutyczna,
• Metody fizjoterapii dzieci,
• Metody fizjoterapii dorosłych.

Absolwent fizjoterapii otrzymuje prawo do wykonywania zawodu logopedy oraz dodatkową specjalizację fizjologopedy.

Zarys koncepcji logopedii bilingwalnej (bilingwologopedii)

Uzasadnienie

Wielojęzyczność i wielokulturowość jest wyzwaniem dla współczesnej logopedii. Powoli wyłania się nowa specjalizacja w zakresie logopedii bilingwalnej. Logopedzi zatrudnieni w naszym kraju przyjmują dzieci dwujęzyczne lub wielojęzyczne, zaś logopedzi pracujący za granicą świadczą usługi dla dzieci i młodzieży posługujących się językiem polskim i obcym. Podkreśla się walory wielojęzyczności, ale u wielu dzieci bilingwalnych występuje jąkanie, opóźniony rozwój mowy, mutyzm i dysleksja. Pracujący z nimi logopeda powinien znać język obcy w stopniu umożliwiającym samodzielne prowadzenie diagnozy i terapii w języku ojczystym i obcym. Korzystanie z tłumacza podraża koszty, co powoduje, że w tej roli występują z konieczności rodzice.

Organizacja

Logopedia bilingwialna może być organizowana w formie studiów unikatowych lub podyplomowych. Najłatwiej jest utworzyć Specjalistyczne Studia Podyplomowe Logopedii Klinicznej i Bilingwalnej (2 semestry), których program jest następujący:

1. Blok wprowadzający

• Lingwistyczne podstawy logopedii,
• Psychologiczne podstawy logopedii,
• Medyczne podstawy logopedii,
• Pedagogiczne podstawy logopedii,
• Logopedia bilingwalna.

2. Blok logopedyczny

• Wprowadzenie do logopedii,
• Diagnostyka logopedyczna,
• Zaburzenia artykulacji,
• Jąkanie i mowa bezładna,
• Mutyzm,
• Afazja,
• Dyzartria,
• Oligofazja,
• Schizofazja,
• Zaburzenia mowy w autyzmie,
• Zaburzenia mowy w uszkodzeniach słuchu,
• Dysleksja,
• Zaburzenia głosu.

3. Blok bilingwalny (do wyboru)

• Język angielski dla logopedów,
• Język niemiecki dla logopedów.

Ponadto można by utworzyć trwające dwa semestry Specjalizacyjne Studia Logopedii Bilingwalnej.

Specjalizacyjne Studia Logopedii Bilingwalnej – zarys programu

1. Blok logopedyczny

• Nowe specjalizacje w logopedii,
• Nowe trendy w diagnostyce logopedycznej,
• Nowe trendy w terapii logopedycznej,
• Wielojęzyczność i wielokulturowość,
• Bilingwizm a rozwój mowy i jej zaburzenia.

2. Blok bilingwalny (do wyboru):

• Język angielski dla logopedów,
• Język niemiecki dla logopedów.

Absolwenci tej nowej specjalizacji otrzymają tytuł logopedy bilingwalnego, który świadczy usługi w dwóch językach opanowanych na poziomie umożliwiającym prowadzenie diagnozy i terapii.

Uczelnie

Tworzenie nowych specjalizacji wymaga odpowiedniej bazy naukowo-dydaktycznej. Psychologopedię najlepiej organizować na wydziałach psychologii lub pedagogiki, fizjologopedię – na wydziałach medycznych, a logopedię bilingwalną – na wydziałach filologicznych.