Poziom umiejętności czytania a rozwój percepcji słuchowej u uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim

Opanowanie umiejętności czytania i pisania stanowi jeden z najistotniejszych elementów nauki, szczególnie w ciągu kilku pierwszych lat uczęszczania do szkoły. Zarówno dla ucznia, jak i dla jego rodziców jest ono tożsame z sukcesem szkolnym i potwierdza zdolności do nauki.

Czym jest czytanie?

Współczesne koncepcje dotyczące rozwoju procesu czytania to przede wszystkim teoria psycholingwistyczna, zgodnie z którą wiedza dotycząca pisma jest zbudowana na wiedzy o języku. Ida Kurcz udowadnia, że jakość opanowania języka mówionego determinuje postępy dziecka w nauce czytania. Podejście psycholingwistyczne określa czytanie jako tworzenie dźwiękowej formy słowa na podstawie jego obrazu graficznego, czyli kodu w postaci pisma. Jean Piaget uważał, że na proces nauki czytania należy spojrzeć jak na proces łamania kodu, czyli dekodowanie. Nauka czytania to proces konstrukcji, który zachodzi w umyśle dziecka. Aby dziecko nauczyło się czytać i pisać, konieczne są zabiegi przygotowawcze otoczenia, mające na celu wyuczenie go złożonej umiejętności sensoryczno-motorycznej. Skuteczność nauki czytania jest związana z nabyciem przez dziecko pewnego poziomu kompetencji poznawczej i komunikacyjnej, a także dojrzałości emocjonalno-społecznej.

Marta Bogdanowicz opisała czytanie jako wieloetapowy, skomplikowany proces, w którym uczestniczą wyższe struktury mózgu. Zdaniem autorki, w pierwszym etapie czytania następuje analiza wzrokowa zapisanego tekstu. Dzięki niej dochodzi do wyodrębnienia zdań, wyrazów, liter, do odróżnienia od siebie liter podobnych pod względem kształtu, określenia ich ułożenia w przestrzeni. Na tym etapie ważną rolę odgrywają: analizator wzrokowy i kinestetyczno-ruchowy, który uruchamia i kontroluje ruchy gałek ocznych podczas czytania, oraz pola trzeciorzędowe w korze mózgowej, leżące na styku tych analizatorów. Dzięki temu jest możliwe spostrzeganie ułożenia liter w przestrzeni. W drugim etapie czytania następuje przełożenie liter na odpowiadające im fonemy, w czym uczestniczą pola trzeciorzędowe analizatorów: wzrokowego, skórno-kinestetycznego i słuchowego lewej półkuli mózgowej, ponieważ konieczne jest „przełożenie” utrwalonych wzorów liter na odpowiadające im fonemy. Aktywność korowego ośrodka analizatora słuchowego umożliwia syntetyzowanie fonemów w słowa. Odtwarzanie śladów pamięciowych odpowiednich słów umożliwia ich zrozumienie. Etap trzeci czytania obejmuje struktury mózgu odpowiedzialne za czynności intelektualne w celu zrozumienia treści i powiązania ich sensu. Czwarty etap czytania ma miejsce podczas czytania głośnego, w którym zostają uruchomione narządy mowy. Dochodzi wtedy do przełożenia informacji, drogą precyzyjnych ruchów artykulacyjnych, na słowa. Aktywny podczas tego procesu jest analizator kinestetyczno-ruchowy oraz analizator słuchowy.

Nauka czytania jest więc procesem złożonym i wymaga od ucznia spełnienia wielu warunków związanych ze sferą procesów psychomotorycznych (poziom rozwoju percepcji wzrokowej i orientacji przestrzennej, percepcji słuchowej, aparatu kinestetyczno-ruchowego oraz lateralizacji), sferą procesów poznawczych (głównie myślenie, dla którego istotny jest zasób pojęciowy i słownikowy dziecka) oraz sferą procesów emocjonalno-motywacyjnych, warunkujących nastawienie dziecka wobec konieczności opanowania umiejętności czytania i pisania, mobilizujących je do pokonywania trudności.

Janina Mickiewicz dowodzi, iż istnieją różnice między uczeniem się czytania i pisania w języku angielskim a w polskim i innych językach słowiańskich. Wynikają ze znacznie większej fonetyczności naszego pisma. Badacze angielscy i amerykańscy przywiązują małą wagę do zaburzeń percepcji słuchowej w powstawaniu trudności w czytaniu i pisaniu. Z tego względu badania przeprowadzone na dzieciach angielskich i amerykańskich nie mogą być uznane za podstawę do analizy trudności w nauce czytania, jakie spotykamy u dzieci polskich. Podobnie należy być ostrożnym w przenoszeniu wyników badań z terenu francusko- i niemieckojęzycznego, gdyż dzieci są tam nauczane innymi metodami i inne są uwarunkowania nauki tych języków.

Zaburzenia percepcji słuchowejn a trudności w nauce czytania u uczniów z niepełnosprawnością intelektualną

Dzieci z trudnościami w uczeniu się przechodzą przez takie same etapy rozwojowe co dzieci o prawidłowym rozwoju – z tym że ich rozwój jest opóźniony i nieharmonijny, niejednorodny. Dzieci te, mimo osiągnięcia odpowiedniego wieku, funkcjonują na niższym etapie rozwoju poznawczego. Z chwilą podjęcia nauki w szkole funkcjonują na etapie myślenia przedoperacyjnego, co utrudnia im operowanie symbolami, zrozumienie umowności znaków, przeprowadzenie analizy i syntezy różnych elementów. Okres przygotowawczy do nauki czytania, przewidziany dla wszystkich uczniów klas pierwszych, jest dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną zbyt krótki i nie pozwala im na wyrównanie opóźnień, które wynoszą co najmniej kilkanaście miesięcy życia.

Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną mają trudności z osiągnięciem świadomości lingwistycznej. Percepcja słuchowa jest często zaburzona lub jej rozwój ulega opóźnieniu, co skutkuje trudnościami w zapamiętywaniu i realizowaniu dźwiękowym poszczególnych głosek, sylab i wyrazów. Słownik tych dzieci jest ubogi, struktura gramatyczna zdań – wadliwa, a myślenie słowno-pojęciowe odpowiada wcześniejszej fazie rozwoju. Spostrzeżenia słuchowe kształtują się prawidłowo wyłącznie w warunkach, kiedy analizator słuchowy jest sprawny. Zaburzenia w funkcjonowaniu analizatora słuchowego zakłócają proces odbierania bodźców akustycznych. Słowa stanowią pod względem dźwiękowym złożony układ bodźców słuchowych. Dziecko może mieć zdrowy słuch fizjologiczny, a jednak proces jego słuchowego spostrzegania bywa zaburzony, słyszy ono pojedyncze bodźce, poziom analizy i syntezy słuchowej jest niski w porównaniu do wieku życia oraz poziomu funkcjonowania pozostałych analizatorów. Aby usłyszeć i wymówić dane słowo, trzeba rozłożyć jego całościową strukturę na proste elementy, a później te elementy zestawić w dźwiękową całość. Poziom analizy i syntezy słuchowej dokonywanej na najwyższych piętrach układu nerwowego zmienia się z wiekiem i w pewnych granicach jest wyrazem wyższych czynności nerwowych. Niezależnie od metody, którą uczymy dziecko czytania i pisania w okresie początkowym, musi ono zdobyć umiejętność przekładania znaków graficznych na odpowiadające im dźwięki mowy. Pisząc ze słuchu, musi usłyszeć dźwięki, a następnie przełożyć na odpowiadające im znaki graficzne. W swoich badaniach zdiagnozowałam poziom umiejętności czytania uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w odniesieniu do poziomu rozwoju słuchu fonematycznego – czyli percepcji słuchowej.

Metodologia badań własnych

Skuteczność wykorzystywania zmodyfikowanej metody 18 struktur wyrazowych w nabywaniu umiejętności czytania przez uczniów z niepełnosprawnością intelektualną. Badania przeprowadzono na grupie 100 dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim w dwóch grupach wiekowych – uczniów na etapie edukacji wczesnoszkolnej i uczniów klas IV–VI.

Wyłanianie problemów badawczych w pedagogice specjalnej jest zadaniem trudnym, gdyż muszą być brane pod uwagę problemy wartościowania wieloaspektowych układów czynników, kształtujących daną osobę (o nietypowym rozwoju). Dlatego też przeprowadzone badania mają charakter diagnostyczno-weryfikacyjny. Celem badań diagnostycznych jest ustalenie cech lub zasad funkcjonowania pewnego wycinka rzeczywistości, będącego głównym przedmiotem poznawczych zainteresowań. Badania weryfikacyjne polegają na sprawdzeniu skutków zastosowanych rozwiązań, skutków działania układu, a także na poszukiwaniu cech, właściwości zdarzeń i procesów. Ich celem jest sprawdzenie empiryczne, kontrola prawidłowości jednego bądź też całego zespołu ogólnych twierdzeń o związkach między pewnymi klasami zjawisk.

Jednym z wielu problemów badawczych było określenie, jaki jest poziom umiejętności czytania uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim i jakie są jego uwarunkowania. Jednym z uwarunkowań procesu nabywania umiejętności czytania jest poziom rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych uczestniczących w czytaniu oraz związek między poziomem umiejętności czytania a percepcją słuchową, na którą składają się analiza i synteza słuchowa (inaczej słuch fonematyczny).

Percepcja słuchowa na I i II etapie edukacyjnym. Źródło: badania własne

Poziom rozwoju percepcji słuchowej uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim

Jak wynika z analizy literatury przedmiotu, sprawne funkcjonowanie analizatora słuchowego pozwala dziecku spostrzegać, zapamiętywać oraz rozpoznawać dźwięki, a wśród nich dźwięki mowy. Za rozpoznawanie i różnicowanie dźwięków mowy odpowiada słuch fonematyczny. Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają i zakłócają dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, które są podstawowymi i niezbędnymi czynnościami w nauce czytania i pisania. Istotnym problemem w badaniu dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, utrudniającym ocenę funkcjonowania sprawności poszczególnych analizatorów i funkcji percepcyjno-motorycznych uczestniczących w czytaniu, jest brak neurofizjologicznych wskaźników rozwojowych w tym zakresie. Rozpatrując trudności w nauce czytania i pisania, nie mogąc się opierać na wynikach badań neurofizjologów, oparto się w badaniach na testach, których sposób rozwiązania był uzależniony od sprawności funkcjonalnej poszczególnych analizatorów. W badaniu percepcji słuchowej wykorzystano baterię testów do badania syntezy i analizy słuchowej Barbary Zakrzewskiej.