Metody wywoływania głosek

Czemu służą metody wywoływania głosek?

Poszukując metod, które można zastosować w gabinecie logopedycznym, czasami łapiemy się na tym, że gonimy za nowinkami – naszym celem jest, oczywiście, jak największa efektywność działań. Kierujemy się dobrą praktyką rozwijania kompetencji zawodowych. Czy jednak metody tradycyjne, dostępne w klasycznych podręcznikach, są już nieaktualne?
Celem terapii wad wymowy jest usunięcie wadliwych form realizacji dźwięków i wytworzenie w ich miejsce nowych, prawidłowych dźwięków (bądź wytworzenie nowych prawidłowych dźwięków mowy, gdy pacjent ich nie produkuje w ogóle), a następnie – utrwalenie ich w mowie kontrolowanej i spontanicznej (Jastrzębowska, Pelc-Pękala 2003, s. 408). Wywoływanie głosek jest zatem jedną z podstawowych umiejętności każdego logopedy zajmującego się zaburzeniami artykulacji, występującymi w formie dyslalii czy też współtowarzyszącymi zaburzeniom mowy, obejmującym nie tylko poziom fonetyczny.
Wywoływanie głosek to etap właściwej pracy logopedycznej w przypadku zaburzeń artykulacji (Jastrzębowska, Pelc-Pękala 2003, s. 411; Walencik-Topiłko 2005, s. 303). Pracę tę wykonać może wyłącznie specjalista logopeda, w odróżnieniu od etapów wcześniejszych (przygotowawczego, utrwalania i automatyzacji wywołanego dźwięku), podczas których czynności terapeutyczne może wspomagać np. rodzic lub nauczyciel. Wywoływanie prawidłowo brzmiącej głoski wymaga od logopedy m.in. znajomości odpowiednich metod.
Pod terminem metoda wywoływania głoski rozumiem „zespół środków i zabiegów zmierzających do wytworzenia w odpowiednim miejscu narządów mowy potrzebnej artykulacji, tak aby brzmienie danej głoski było zgodne z ogólnopolską normą ortofoniczną” (Skorek 2000, s. 101).

Podział metod według Ireny Styczek

W tradycyjnej literaturze logopedycznej znajduje się wiele wskazówek, jak wywoływać głoski w przypadku stwierdzenia ich nieprawidłowości. Znaleźć też można podziały stosowanych metod w zależności od podejmowanych działań.
Irena Styczek (1979, s. 446–455) w najbardziej znanym polskim podręczniku logopedii wymienia „metody stosowane w nauczaniu prawidłowej artykulacji”:

1. Ćwiczenia narządów mowy – niezbędne w przypadku obniżonej motoryki, ale też wówczas, gdy sprawność narządów mowy jest prawidłowa, ponieważ zwiększają one świadomość możliwości ruchowych pacjenta.
2. Wyjaśnianie położenia narządów mowy – zrealizowany przez logopedę, przystępny opis ułożenia języka, warg czy żuchwy podczas artykulacji jakiejś głoski, np. „unieś czubek języka do góry, do wałka dziąsłowego (przy głoskach dziąsłowych)”. Można w tym celu wykorzystywać labiogramy, rentgenogramy, a także demonstrować prawidłowe ułożenie artykulatorów logopedy.
3. Kontrola wzrokowa – wykorzystanie lustra i próba odtworzenia przez pacjenta układu wymawianiowego narządów mowy logopedy z jednoczesnym obserwowaniem narządów własnych i terapeuty. Jest najskuteczniejsza w pracy nad głoskami wizualnymi.
4. Kontrola dotyku i czucia skórnego dłoni – wykorzystanie zmysłu dotyku, czucia skórnego dłoni i palców do odbioru niektórych cechy fonetycznych głosek. Przykładowo palce przyłożone do szyi w okolicy krtani wyczuwają drgania wiązadeł głosowych, charakterystyczne dla głosek dźwięcznych. Najlepiej wyczuwalne jest to przy głoskach szczelinowych: [v], [ź], [z], [ž]. Dłoń podstawiona pod usta może wyczuć strumień powietrza przy głoskach zwartych, np. [p], [b], [t]. Czasem pacjent sprawdza palcami nawet układ swoich warg czy języka.
5. Przekształcenia głosek (metoda fonetyczna) – szczegółowo opisana w dalszej części niniejszego artykułu.
...