Klasyfikacja wad wymowy
Klasyfikacja wad wymowy jest fundamentalnym narzędziem w pracy logopedy, umożliwiającym precyzyjną diagnozę, planowanie terapii oraz monitorowanie postępów. Systematyzacja zaburzeń artykulacyjnych pozwala na ujednolicenie terminologii i lepsze zrozumienie złożoności problemu. W logopedii stosuje się różnorodne kryteria podziału, które uwzględniają zarówno objawy (fenomenologiczne), jak i etiologię (przyczyny) zaburzeń. Najbardziej ogólną i powszechnie stosowaną kategorią jest dyslalia, definiowana jako nieprawidłowa realizacja fonemów, która nie jest wynikiem uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, zaburzeń słuchu, czy upośledzenia umysłowego. Dyslalia dotyczy głównie aspektu artykulacyjnego mowy, czyli sposobu wymawiania poszczególnych głosek.
POLECAMY
Rodzaje wad wymowy w logopedii
Rodzaje wad wymowy w logopedii są niezwykle zróżnicowane i obejmują szerokie spektrum zaburzeń artykulacyjnych, które mogą dotyczyć pojedynczych głosek, całych grup głosek, a nawet wpływać na ogólną zrozumiałość mowy.
Wady wymowy związane z nieprawidłową artykulacją poszczególnych głosek stanowią najliczniejszą grupę zaburzeń artykulacyjnych.
Sygmatyzm
Sygmatyzm (seplenienie) dotyczy nieprawidłowej realizacji głosek dentalizowanych: szeregu syczącego (s, z, c, dz), szeregu szumiącego (sz, ż, cz, dż) oraz szeregu ciszącego (ś, ź, ć, dź). Wyróżniamy następujące podtypy sygmatyzmu:
- Seplenienie międzyzębowe (interdentalne): charakteryzuje się wsuwaniem języka między zęby podczas artykulacji głosek, co nadaje im szeleszczące, zniekształcone brzmienie. Jest to często spotykana forma u małych dzieci, która powinna ustąpić wraz z rozwojem mowy i wymianą uzębienia.
- Seplenienie boczne (lateralne): polega na tym, że strumień powietrza uchodzi bokiem jamy ustnej, najczęściej przez szparę między bocznymi zębami a policzkiem. Głoski wymawiane są z charakterystycznym, „mokrym” brzmieniem, często z towarzyszącym mlaskaniem.
- Seplenienie przyzębowe (addentalne): język opiera się o wewnętrzną powierzchnię zębów, co powoduje stłumienie i zniekształcenie głosek.
- Seplenienie wargowo-zębowe: występuje, gdy dolna warga lub język dotyka górnych siekaczy, co prowadzi do zniekształcenia głosek.
Zaburzenie to może dotyczyć wszystkich trzech szeregów lub tylko wybranych głosek, co wymaga precyzyjnej diagnozy i zindywidualizowanego podejścia terapeutycznego.
Rotacyzm
Rotacyzm (reranie) to nieprawidłowa realizacja głoski “r”. Jest to jedna z najczęstszych wad wymowy u dzieci, która może utrzymywać się również w wieku dorosłym. Wyróżniamy następujące formy rotacyzmu:
- Mogilalia: całkowite opuszczanie głoski „r” w mowie (np. „owa” zamiast „rowa”) [3].
- Paralalia: zastępowanie głoski „r” inną głoską, najczęściej „l” (np. „lyba” zamiast „ryba”) lub „j” (np. „jaka” zamiast „raka”).
- Deformacja: nieprawidłowa realizacja głoski „r”, która nie jest ani opuszczeniem, ani zastąpieniem, lecz zniekształceniem jej brzmienia. Może to być np. „r” języczkowe (francuskie), wargowe, policzkowe, czy gardłowe.
Warto podkreślić, że głoska “r” pojawia się stosunkowo późno w rozwoju mowy dziecka, dlatego diagnoza rotacyzmu powinna uwzględniać wiek dziecka i normy rozwojowe.
Lambdacyzm
Wada dotycząca nieprawidłowej realizacji głoski „l”. Podobnie jak w przypadku rotacyzmu, może objawiać się opuszczaniem głoski, zastępowaniem jej inną (np. „j” zamiast „l”) lub zniekształcaniem.
Kappacyzm i Gammacyzm
Odpowiednio, nieprawidłowa artykulacja głosek „k” i „g”. W przypadku kappacyzmu głoska „k” może być opuszczana, zastępowana (np. „t” zamiast „k”) lub zniekształcana. Analogicznie, gammacyzm dotyczy głoski „g”, która może być opuszczana, zastępowana (np. „d” zamiast „g”) lub zniekształcana. Często te wady wynikają z nieprawidłowej pozycji języka w jamie ustnej, gdzie zamiast tylnej części języka, aktywna jest jego przednia część.
Rynolalia (nosowanie)
Wada polegająca na nieprawidłowym rezonansie nosowym podczas artykulacji głosek. Może być spowodowana zarówno przyczynami organicznymi (np. rozszczep podniebienia, niedrożność nosa), jak i funkcjonalnymi. Wyróżnia się dwa główne typy:
- Rynolalia otwarta (nosowanie otwarte): Charakteryzuje się nadmiernym rezonansem nosowym głosek ustnych, co nadaje mowie „nosowy” charakter. Jest to często wynik niedomykalności podniebienno-gardłowej.
- Rynolalia zamknięta (nosowanie zamknięte): Polega na niedostatecznym rezonansie nosowym głosek nosowych (m, n, ą, ę), które brzmią jak głoski ustne (np. „b” zamiast „m”). Jest to zazwyczaj spowodowane niedrożnością nosa lub zatok.
Jąkanie
Choć nie jest wadą artykulacyjną w ścisłym sensie, jest poważnym zaburzeniem płynności mowy, charakteryzującym się niekontrolowanymi powtórzeniami, prolongacjami (przedłużeniami) dźwięków lub sylab, a także blokami (zahamowaniami) w wypowiedzi. Jąkaniu często towarzyszą objawy współruchu (np. tiki, grymasy twarzy) oraz reakcje emocjonalne (np. lęk przed mówieniem).
Wady wymowy u dzieci – rodzaje
Wady wymowy u dzieci obejmują zarówno zaburzenia rozwojowe, jak i nabyte. Najczęstsze wady wymowy u dzieci to sygmatyzm, rotacyzm i mowa bezdźwięczna. Częstość występowania wady wymowy u dzieci w wieku przedszkolnym szacuje się na 40-60%.
Wady wymowy u dzieci wymagają wczesnej interwencji logopedycznej dla osiągnięcia najlepszych rezultatów. Diagnoza wad wymowy u dzieci wymaga uwzględnienia:
- wieku dziecka i norm rozwojowych dla poszczególnych głosek,
- ogólnego poziomu rozwoju językowego,
- sprawności motorycznej aparatu artykulacyjnego,
- percepcji słuchowej i słuchu fonemowego,
- czynników środowiskowych i stymulacji językowej.
Kluczowe jest odróżnienie fizjologicznych uproszczeń artykulacyjnych charakterystycznych dla danego etapu rozwoju od rzeczywistych zaburzeń wymagających interwencji logopedycznej. Warto pamiętać, że niektóre uproszczenia artykulacyjne są charakterystyczne dla określonych etapów rozwoju mowy i nie zawsze świadczą o zaburzeniu. Przykładowo, substytucja głoski “r” przez “l” u 4-latka może być jeszcze w granicach normy rozwojowej.
Przyczyny wad wymowy
Przyczyny wad wymowy można podzielić na anatomiczne, neurologiczne i środowiskowe. Dokładna analiza przyczyny wad wymowy pozwala na opracowanie skutecznego planu terapeutycznego. Zrozumienie przyczyny wad wymowy jest niezbędne dla prawidłowego ukierunkowania działań terapeutycznych.
Wada wymowy – czynniki anatomiczne
Do anatomicznych przyczyn zaburzeń artykulacji należą:
- Anomalie w budowie narządów artykulacyjnych:
- Skrócone wędzidełko podjęzykowe
- Nieprawidłowa budowa języka
- Wady zgryzu i anomalie zębowe
- Nieprawidłowa budowa podniebienia
- Przerost migdałków podniebiennych
- Zaburzenia słuchu:
- Niedosłuch przewodzeniowy
- Niedosłuch odbiorczy
- Zaburzenia przetwarzania słuchowego
Wady anatomiczne często wymagają interwencji medycznej (chirurgicznej, ortodontycznej) przed rozpoczęciem lub równolegle z terapią logopedyczną.
Czynniki neurologiczne
Neurologiczne przyczyny wad wymowy obejmują:
- uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego,
- uszkodzenia obwodowego układu nerwowego,
- zaburzenia napięcia mięśniowego (hipotonia, hipertonia),
- zaburzenia koordynacji ruchowej,
- dyspraksja oralna (trudności w planowaniu ruchów artykulacyjnych).
Zaburzenia o podłożu neurologicznym często wymagają interdyscyplinarnego podejścia terapeutycznego, łączącego terapię logopedyczną z fizjoterapią i innymi formami rehabilitacji.
Czynniki środowiskowe i psychologiczne
Do środowiskowych i psychologicznych przyczyn zaburzeń artykulacji należą:
- brak prawidłowych wzorców językowych w otoczeniu dziecka,
- nieprawidłowe nawyki (np. długotrwałe używanie smoczka, ssanie kciuka),
- zaniedbania wychowawcze i brak stymulacji rozwoju mowy,
- dwujęzyczność lub wielojęzyczność (w niektórych przypadkach),
- czynniki emocjonalne (stres, trauma, lęk).
Terapia zaburzeń o podłożu środowiskowym często wymaga włączenia rodziny w proces terapeutyczny i modyfikacji środowiska językowego dziecka.
Rodzaje wad wymowy – dyslalia i jej przyczyny
Dyslalia funkcjonalna
Dyslalia funkcjonalna to zaburzenie artykulacji spowodowane nieprawidłowym funkcjonowaniem narządów mowy przy braku widocznych anomalii anatomicznych. Przyczyny tego zaburzenia mogą obejmować:
- obniżoną sprawność motoryczną aparatu artykulacyjnego,
- nieprawidłowe wzorce ruchowe podczas artykulacji,
- zaburzenia koordynacji oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnej,
- opóźniony rozwój percepcji słuchowej.
Terapia dyslalii funkcjonalnej koncentruje się na ćwiczeniach usprawniających motorykę narządów mowy oraz kształtowaniu prawidłowych wzorców artykulacyjnych.
Dyslalia anatomiczna
Dyslalia anatomiczna wynika z nieprawidłowości w budowie anatomicznej narządów artykulacyjnych. Do najczęstszych przyczyn należą:
- ankyloglosja (skrócone wędzidełko podjęzykowe),
- wady zgryzu (progenia, protruzja, zgryz otwarty),
- nieprawidłowa budowa podniebienia (podniebienie gotyckie, rozszczep),
- makroglosja (przerost języka) lub mikroglosja (niedorozwój języka),
- nieprawidłowa budowa warg lub żuchwy.
W przypadku dyslalii anatomicznej często konieczna jest interwencja chirurgiczna, ortodontyczna lub protetyczna przed rozpoczęciem właściwej terapii logopedycznej.
Wada wymowy ICD-10
Wady wymowy w klasyfikacji ICD-10 znajdują się w rozdziale F80 Specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka. Klasyfikacja ICD-10 ma charakter medyczny i skupia się na zaburzeniach rozwojowych mowy i języka, a nie na samych wadach artykulacyjnych w rozumieniu logopedycznym.
W klasyfikacji ICD-10 zaburzenia artykulacji najczęściej kodowane są w następujących kategoriach:
- F80.0 – Specyficzne zaburzenie artykulacji
- Dotyczy zaburzeń, w których dziecko używa dźwięków mowy poniżej poziomu odpowiedniego dla jego wieku umysłowego, przy normalnym poziomie umiejętności językowych.
- Obejmuje: dyslalię, funkcjonalne zaburzenia artykulacji, lambdacyzm, rotacyzm, sygmatyzm.
- F80.1 – Zaburzenie ekspresji mowy
- Specyficzne zaburzenie rozwojowe, w którym zdolność dziecka do ekspresji mowy jest znacznie poniżej poziomu odpowiedniego dla jego wieku umysłowego, ale rozumienie mowy mieści się w granicach normy.
- Może obejmować trudności artykulacyjne.
- F80.2 – Zaburzenie rozumienia mowy
- Specyficzne zaburzenie rozwojowe, w którym rozumienie mowy przez dziecko jest poniżej poziomu odpowiedniego dla jego wieku umysłowego.
- Często towarzyszą mu zaburzenia ekspresji mowy i artykulacji.
- F80.3 – Nabyta afazja z padaczką (Zespół Landaua-Kleffnera)
- F80.8 – Inne zaburzenia rozwoju mowy i języka
- Kategoria obejmująca zaburzenia niewymienione w powyższych kodach.
- F80.9 – Zaburzenia rozwoju mowy i języka, nieokreślone
- Kategoria używana, gdy zaburzenie jest obecne, ale brak wystarczających informacji do przypisania bardziej specyficznego kodu.
Należy pamiętać, że klasyfikacja ICD-10 jest przede wszystkim narzędziem statystycznym i diagnostycznym w medycynie, a logopedzi często posługują się bardziej szczegółowymi klasyfikacjami opartymi na specyfice zaburzeń artykulacyjnych, które pozwalają na dokładniejsze opisanie problemu i zaplanowanie terapii. W praktyce logopedycznej często łączy się wiedzę z różnych systemów klasyfikacji, aby zapewnić kompleksową opiekę pacjentowi.
Podsumowanie
Zaburzenia mowy przybierają różne formy i mają rozmaite przyczyny – od anatomicznych, przez neurologiczne, po środowiskowe. Jasna klasyfikacja tych trudności pozwala lepiej rozpoznać problem, zrozumieć jego źródło i dobrać odpowiednią terapię. W logopedii takie podejście stanowi fundament skutecznej pracy z pacjentem, zwłaszcza gdy rozwój językowy wymaga szczególnej uwagi i wsparcia.
Źródła:
- https://forumlogopedy.pl/artykul/metoda-tomatisa-r-terapia-wspomagajaca-prace-logopedy-z-dziecmi-z-wadami-wymowy
- https://forumlogopedy.pl/artykul/wplyw-wad-postawy-na-wady-wymowy
- https://forumlogopedy.pl/artykul/trudne-samogloski-nosowe
- https://forumlogopedy.pl/artykul/pacjent-z-dyslalia-i-wada-zgryzu
- https://forumlogopedy.pl/artykul/zaburzenia-mowy-u-dzieci-z-perspektywy-neurochirurgicznej
- https://forumlogopedy.pl/artykul/dwujezycznosc-jako-przyczyna-opoznienia-rozwoju-mowy
- https://forumlogopedy.pl/artykul/dyslalia-w-teorii-i-praktyce
- https://www.polskietowarzystwologopedyczne.pl/wp-content/uploads/2021/05/115-122-Soltys-LOGOPEDIA-przerobka-28-2000-m.pdf
- http://ptnzs.org.pl/audiofonologia/AUDIOFONOLOGIA_TOM_X_1997/art8.pdf
