Jak funkcje wzrokowe wpływają na rozwój mowy? Praktyczne wskazówki do pracy

Rola zmysłów w rozwoju dziecka – jak bodźce wzrokowe wpływają na funkcje poznawcze

Przychodząc na świat, dziecko odbiera z otoczenia dźwięki, ale ich nie rozumie. Dopiero kojarząc bodźce słuchowe ze wzrokowymi, przypisuje im znaczenie. Bodźce wzrokowe odbierane przez prawidłowo funkcjonujący zmysł wzroku motywują dziecko do aktywnego eksplorowania otoczenia i stymulują rozwój funkcji poznawczych. 

• „80% informacji dociera do nas przez oczy. 
• 80% przetwarzania wzrokowego odpowiada za to, co widzimy, 20% odpowiada za to, gdzie i jak widzimy. 
• 66% aktywności mózgowej związane jest ze zmysłem wzroku (kiedy nasze oczy są otwarte). W każdej sekundzie do centralnego układu nerwowego docierają trzy miliardy impulsów nerwowych, z czego dwa miliardy to impulsy wzrokowe. 
• 93% komunikacji człowieka ma charakter pozawerbalny; 55% komunikacji jest wynikiem obserwacji wyrazu twarzy i mowy ciała drugiej osoby” (Kranowitz 2012).

Proces widzenia

Widzenie jest złożonym procesem przebiegającym w określony sposób. Najpierw następuje odbiór wrażeń wzrokowych i przekształcenie ich na impulsy nerwowe, które są przesyłane drogami nerwowymi do korowych ośrodków wzrokowych w mózgu. W korowych ośrodkach wzrokowych są odbierane, przetwarzane i kojarzone z informacjami z innych ośrodków w mózgu. Proces widzenia zachodzi w korze mózgowej, a nieprawidłowości w odbiorze wrażeń wzrokowych skutkują w niej zmianami. Zaburzenia w dokładnym przekazywaniu bodźców wzrokowych mogą powodować opóźnienia w rozwoju poznawczym i motorycznym. Kiedy dziecko przychodzi na świat, najbardziej niedojrzałym ze zmysłów jest zmysł wzroku, ponieważ to jedyny zmysł, na który w łonie matki nie działają bodźce. Na jego rozwój największy wpływ mają ruch i oddziaływanie bodźców wzrokowych. Dziecko uczy się widzieć. Dochodzenie do optymalnego posługiwania się wzrokiem jest uzależnione od prawidłowości w przechodzeniu przez kolejne fazy rozwoju widzenia. 

Funkcje wzrokowe

Anna Parakiewicz dokonała analizy rozwoju widzenia pod względem funkcji wzrokowych i wyodrębniła trzy ich rodzaje: 

1. Funkcje optyczne:

• percepcja światła,
• świadomość wzrokowa,
• ruchy oczu:
  • ruch fiksacyjny – dzięki niemu możliwe jest utrzymanie wzroku na obiekcie; pozwala na rozpoznanie cech obiektu, na którym skupiliśmy wzrok,
  • ruch śledzący (podążania) – to umiejętność utrzymywania wzroku na dość jednostajnie poruszającym się obiekcie lub utrzymania wzroku na obiekcie podczas poruszania głową,
  • ruch nastawczy (sakkadowy) – jest to szybki ruch gałek ocznych przy zmianie kierunku spojrzenia, nastawienia oczu na obiekt fiksowany; wpływa na opanowanie umiejętności czytania,
  • ruch zbieżny (konwergencja) – niezbędny do oglądania obiektu z bliska do 3–4 m,
  • widzenie obuoczne – polega na zgodnym współdziałaniu obu gałek ocznych w celu osiągnięcia pojedynczego wrażenia wzrokowego. Stopnie widzenia obuocznego:
• jednoczesna percepcja – widzenie dwóch różnych obrazów, z których jeden tworzy się na siatkówce prawego oka, a drugi – na siatkówce lewego oka, jednak ich wrażenia nie łączą się, 
• fuzja – proces pozwalający na połączenie obrazów z obojga oczu w jeden w obuocznym polu widzenia (płaski obraz),
• stereoskopia – pełne widzenie obuoczne to zdolność do widzenia głębi (obraz 3D).
  • akomodacja – zdolność oka do ostrego widzenia z różnych odległości.

2. Funkcje optyczne i percepcyjne:

• rozróżnianie – zdolność widzenia jasnego, ciemnego, zarysów obiektów, kształtów, linii, barw rozmiarów, szczegółów obiektów rzeczywistych oraz obiektów i ludzi, a także ich odpowiedników na obrazkach,
• umiejętność rozpoznawania twarzy ludzi, barw, kształtów rzeczywistych obiektów, a także ich odpowiedników na obrazkach, szczegółów, figur abstrakcyjnych,
• pamięć wzrokowa – zdolność zapamiętywania i przypominania spostrzeżeń wzrokowych.

3. Funkcje wzrokowe percepcyjne:

• różnicowanie figury na tle,
• dopełnianie wzrokowe, czyli rozróżnianie i identyfikowanie związków zachodzących na obrazkach, znakach abstrakcyjnych i figurach,
• relacje część – całość i całość – część,
• kojarzenie wzrokowe.

Rozwój funkcji wzrokowych zależy od czynników genetycznych, psychofizycznych i środowiskowych

Przedział wiekowy 7–12 miesięcy jest szczególnie ważnym okresem w rozwoju dziecka, ponieważ w tym czasie zaczyna samodzielnie siadać, pełzać, raczkować, chodzić. Nabywanie kolejnych umiejętności ruchowych stymuluje dziecko do intensywnej eksploracji otoczenia. Dla rozwijania funkcji wzrokowych szczególne znaczenie ma raczkowanie, ponieważ dziecko zdobywa wtedy orientację w stronach i schemacie ciała, orientację przestrzenną, umiejętność oceny wielkości, kształtu, barwy i odległości, doskonali koordynację okoruchową, fiksację, ruchy śledzące, ćwiczy konwergencję i akomodację. Podczas raczkowania po raz pierwszy dziecko wykonuje ruchy naprzemienne, które są podstawą do kształtowania się współpracy międzypółkulowej, która odgrywa ważna rolę w kształtowaniu się funkcji wzrokowych oraz ma duży wpływ na prawidłowy rozwój sfery słuchowo-językowej. Dziecko w momencie podjęcia nauki w szkole powinno mieć dobrze rozwinięte widzenie obuoczne, a ruchy oczu w pełni wykształcone. 
 

Oprac. na podst.: Pakuła B., Widzenie, procesy i funkcje

Objawy zaburzeń funkcji wzrokowych

Zaburzenia widzenia mogą być skutkiem choroby, wad narządu wzroku oraz nieprawidłowości w ustawieniu pracy gałek ocznych, ale nie muszą. Są dzieci, u których nie stwierdzono schorzeń okulistycznych, ani neurologicznych, a mimo to, mają problemy z widzeniem. Według danych zebranych przez Carol Stock Kranowitz, „90% problemów ze zmysłem wzroku nigdy nie zostaje zdiagnozowanych”, a wśród „25% wszystkich uczniów występują jakieś niezdiagnozowane problemy ze zmysłem wzroku”. Brak lub opóźnienie w nabywaniu przez dziecko kolejnych funkcji wzrokowych powinny być sygnałem do podjęcia drogi diagnostycznej. Małe dzieci nie wiedzą, że źle widzą, a starsze nie wiedzą, że można widzieć lepiej, jednak wszystkie demonstrują pewne zachowania, które mogą świadczyć o ich problemach z widzeniem.
Zachowania mogące świadczyć o zaburzeniach funkcji wzrokowych:

• częste tarcie oczu (oka),
• częste mrużenie oczu (oka), marszczenie twarzy,
• częste zasłanianie palcem (ręką) oka,
• częste przymykanie oczu (oka),
• częste pieczenie, swędzenie oczu (oka),
• bóle głowy, nudności po aktywności wymagającej dłuższej uwagi wzrokowej,
• męczliwość oczu i łzawienie po okresach koncentracji wzrokowej, 
•  nieskupianie wzroku lub słaba fiksacja na twarzy lub obiekcie,
• niewodzenie lub trudności z wodzeniem wzrokiem za przesuwającym się obiektem,
• opóźniona reakcja na pokazywany przedmiot,
• podczas patrzenia nastawianie głowy jedną stroną,
• nienaturalne układanie ciała podczas oglądania książki, telewizji,
• trudności z rozróżnianiem barw, kształtów, wielkości oraz figury od tła,
• trudności z widzeniem szczegółów na obrazkach,
• niechęć do manipulowania małymi przedmiotami, 
• niechęć do rysowania, wycinania, pisania, czytania,
• czytanie z odległości większej niż 30 cm lub ustawianie książki blisko oczu,
• podczas czytania gubienie się w tekście, pomaganie sobie palcem, by się nie zgubić, pomijanie cyfr, liter, wyrazów, linijek lub kilkakrotne czytanie tych samych słów, linijek,
• trudności z czytaniem drobnego druku,
• wolne tempo przepisywania z tablicy,
• niski poziom graficzny pisma,
• liczne błędy popełniane podczas przepisywania, typu: pomijanie liter, drobnych elementów graficznych, znaków interpunkcyjnych,
• bałagan w miejscu pracy, ciągłe poszukiwanie rzeczy,
• trudności z orientacją przestrzenną i kierunkową,
• asymetria ułożenia ciała, asymetria postawy,
• kłopoty z samoobsługą, np. z zapinaniem guzików, suwaków, zawiązywaniem sznurowadeł,
• unikanie aktywności ruchowych, w tym wymagających koordynacji oko – ręka oraz gier zespołowych.

Dziecko może także prezentować zachowania świadczące o nieprawidłowościach w przetwarzaniu informacji wzrokowych o charakterze nadwrażliwości lub podwrażliwości. Niektóre zachowania świadczące o zaburzeniach funkcji wzrokowych mogą być również objawami problemów z przetwarzaniem informacji wzrokowych , dlatego poniżej zostały podane tylko te, o których wcześniej nie wspomniano. 

Reakcje mogące wskazywać na nadwrażliwość zmysłu wzroku:

• unikanie: blasku słońca, błysków światła, światła jarzeniowego, odbicia lustrzanego,
• unikanie zbliżających się obiektów, np.: dziecko, piłka,
• niechęć do luster i oglądania w nich odbicia,
• upodobanie do ciemnych pomieszczeń, stonowanych kolorów,
• noszenie ciemnych okularów nawet w pomieszczeniach.

O podwrażliwości zmysłu wzroku mogą świadczyć:

• wpatrywanie się w słońce i inne źródła światła,
• trudności z dostrzeganiem podobieństw i różnic między obrazkami, słowami, symbolami i obiektami, w wyróżnianiu cech obiektów,
• wielokrotne mylenie początków i końcówek wyrazów, np.: kot/kos/koc, mrówka/krówka,
• trudności w pracach szkolnych związanych z wielkością liter, odległością między literami i wyrazami pisanymi w jednej linijce, w pisaniu liczb w słupkach, odwracanie liter, np. sok – kot, tak – kat podczas pisania i czytania,
• trudności z ustnym i pisemnym opisaniem myśli i działań,
• problemy z przypomnieniem sobie tego, co robiło lub widziało w ciągu dnia,
• czytanie bez zrozumienia. 

Jak w praktyce dokonać diagnozy zaburzeń funkcji wzrokowych?

Wczesna diagnoza problemów dziecka z widzeniem i podjęcie odpowiednich działań terapeutycznych są bardzo ważne, ponieważ „50% wszystkich zdolności do uczenia się przypada na pierwsze cztery lata życia” (Odowska-Szlachcic, Mierzejewska 2013). Nieprawidłowości w widzeniu można wyrównać, wykonując indywidualnie dobrane specjalistyczne ćwiczenia. Przeprowadzając diagnozę małego dziecka, dane z wywiadu z rodzicami na temat rozwoju dziecka w połączeniu z obserwacją jego zachowania oraz wiedzą na temat prawidłowego przebiegu nabywania poszczególnych kompetencji widzenia dają możliwość dostrzeżenia objawów zaburzeń funkcji wzrokowych i skierowania dziecka na specjalistyczne badania.

Problemy dziecka należy najpierw skonsultować z lekarzem okulistą, a następnie z optometrystą lub ortoptystą, który przeprowadzi diagnozę funkcjonalną wzroku i zaplanuje terapię. Następnym etapem diagnostycznym może być diagnoza przetwarzania informacji ze zmysłu wzroku, wykonana przez terapeutę integracji sensorycznej.

Przeprowadzając diagnozę logopedyczną starszego dziecka, można uzupełnić ją o wstępną ocenę funkcji wzrokowych w zakresie ruchów gałek ocznych. Badanie nie jest skomplikowane ani czasochłonne. Do badania potrzebny jest ołówek z gumką, małą, kolorową nasadką lub inny przedmiot z łatwą do zlokalizowania częścią. Dziecko siedzi twarzą do badającego, ze stopami opartymi o podłoże. Badający trzyma ołówek na wysokości oczu dziecka w linii środkowej ciała w odległości 30–40 cm od jego twarzy. Prosi, by patrzyło na część ołówka z gumką i podążało za nią wzrokiem. Kiedy dziecko skupi wzrok na wskazanym elemencie, badający porusza ołówkiem po łuku od linii środka w bok i po przekątnych oraz wykonuje pełny ruch po okręgu, płynnym i niezbyt szybkim ruchem (400–500 na sek.), bez zmian tempa. Zakres ruchu nie może przekraczać szerokości ramion dziecka. Jeżeli dziecko będzie poruszało głową podczas śledzenia, badający pomaga mu ją ustabilizować, przytrzymując brodę. Obserwujemy:

• dokładny ruch śledzący – ruch powinien być płynny, brak ruchu wyprzedzającego lub opóźnionego,
• symetrię ruchów oczu,
• fiksację – skupienie uwagi wzrokowej,
• zakres ruchu – w zakresie 150 od linii środka ciała obserwacja elementu, na którym dziecko skupia wzrok, nie wymaga ruchu głowy,
• drżenie gałek ocznych – nie powinno występować,
• mruganie,
• tarcie oczu. 

Nieprawidłowości w zakresie ruchów gałek ocznych mogą świadczyć o występowaniu innych problemów dziecka, np. neurologicznych, laryngologicznych.

Wpływ ekranu na rozwój widzenia i mowy

Wpływ nowych technologii i urządzeń elektronicznych na rozwój dziecka to temat często poruszany w mediach, na portalach społecznościowych, podczas rozmów specjalistów z rodzicami. Jest też przedmiotem badań naukowych. Wśród wypowiadających się co do negatywnych skutków korzystania przez dzieci z tabletów i smartfonów zdania są podzielone. Nowe technologie są powszechnie stosowane, wkroczyły również do gabinetów logopedycznych. To, jaki mogą mieć wpływ na rozwój dziecka, zależy od wielu czynników, m.in. od wieku, kiedy się z nimi zetknie, czasu i częstotliwości używania. 
Obserwowanie ekranów może być przyczyną powstania wielu problemów w zakresie rozwoju widzenia i mowy, takich jak:

• możliwość powstania zaburzeń przetwarzania słuchowego w wyniku przestymulowania bodźcami wzrokowymi,
• problemy z nauką m.in. czytania, pisania, wynikające z nieprawidłowości w pracy gałek ocznych,
• ubogi zasób słownictwa, wynikający z braku motywacji do eksploracji otoczenia i wchodzenia w interakcje,
• niska motywacja do rozwijania komunikacji werbalnej dzieci, co można zauważyć także u dzieci korzystających z komunikatorów jako narzędzia do wspomagania rozwoju mowy,
• możliwość powstania wady zgryzu z powodu nieprawidłowej postawy, czego konsekwencją będzie nieprawidłowa artykulacja,
• nieprawidłowy tor oddechowy i szybka męczliwość z powodu nieprawidłowej postawy spowodowanej obniżonym napięciem mięśni w centralnej części ciała, będącego konsekwencją małej aktywności ruchowej.

24 kwietnia 2019 r. Światowa Organizacja Zdrowia opublikowała zalecenia dotyczące czasu korzystania z urządzeń elektronicznych przez dzieci poniżej 5. r.ż. Dzieci poniżej 2. r.ż. nie powinny w ogóle z nich korzystać, a przed 5. r.ż. czas spędzony przed ekranem nie powinien być dłuższy niż do 1 godziny, przy czym zalecane jest wspólne oglądanie, opowiadanie i interakcje. Zalecana jest codzienna aktywność fizyczna (min. 180 min) oraz wspólne z czytanie książeczek, opowiadanie historii. Jagoda Cieszyńska uważa, że dziecko może korzystać z multimediów, jeżeli rozwinęła się mowa i opanowało umiejętność pisania.

Wspieranie rozwoju funkcji wzrokowych w gabinecie logopedycznym

Ćwiczenia fiksacji:

1. Pomoce: szklanka z wodą, wężyk do picia terapeutycznego lub rurka do picia z dodatkowymi zwojami.
   Dziecko siedzi z zamkniętymi oczami i pije przez wężyk terapeutyczny, ciągnąc rytmicznie wodę. Końcówka wężyka ułożona jest pośrodku warg (nie może go zagryzać).
2. Pomoce: zagadki logopedyczne i ilustracje będące ich rozwiązaniami, magnesy. 
3. Dziecko stoi w pewnej odległości przed tablicą, na której są nieregularnie powieszone obrazki. Po wysłuchaniu zagadki wskazuje jej rozwiązanie, skupiając wzrok na obrazku będącym jej rozwiązaniem.

Ćwiczenia ruchu śledzącego:

1. Pomoce: pojemniczki z jajek niespodzianek, materiał obrazkowy np. do różnicowania głosek szeregu syczącego, 5 pudełek.
   Dziecko losuje pojemniczek, wyjmuje umieszczony w nim obrazek, dokonuje analizy słuchowej, chowa obrazek do pojemniczka i wrzuca go do stojącego w oddaleniu pojemnika z zapisaną na nim literą.
2. Pomoce: mała piłeczka (kulka), pokrywka od tekturowego pudełka z wyciętymi otworami wielkości piłeczki (kulki), małe obrazki.
   W pokrywce pudełka nad otworami dziecko mocuje obrazki, wkłada do niego np. kulkę. Zadaniem dziecka jest tak manipulować pokrywką, by kulka wpadła do otworu. Następnie maluch układa zdanie z nazwą podmiotu z obrazka umocowanego nad tym otworem, do którego wpadła kulka.

Ćwiczenia ruchów sakkadowych:

1. Pomoce: sznurek, klamerki do bielizny, np. 5 obrazków.
   Na sznurku mocujemy obrazki w (nie)równych odległościach. Trzymamy rozciągnięty sznurek z obrazkami w odległości 30–50 cm od twarzy dziecka. Podajemy sekwencje, np. 1.-3., 2.-5.-1., w jakiej dziecko (zaczynając od obrazków po lewej stronie dziecka) ma nazywać obrazki, przemieszczając wzrok; zmieniamy tempo.
2. Pomoce: kartka A4 z zapisanymi na jej bokach sylabami.
   Dziecko odczytuje sylaby, przemieszczając wzrok od strony lewej do prawej.

Ćwiczenie akomodacji i konwergencji:

1. Pomoce: obrazki do odszukiwania różnic – jeden mały, drugi powiększony do formatu A4.
2. Przed dzieckiem leży mały obrazek, a w odległości do 5 m przed nim umieszczamy obrazek powiększony. Dziecko odszukuje różnice między obrazkami. Jeżeli dziecko mruży oczy, patrząc na obrazek umieszczony w dali, zmieniamy odległość tak, by tego nie robiło.

Literatura:

• Cieszyńska J., Wpływ wysokich technologii na rozwój poznawczy dziecka [wykład online:], https://centrummetodykrakowskiej.pl/blog/wyklad/ [dostęp: 18.08.2022].
• Kranowitz C.S., Nie-zgrane dziecko, Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2012.
• Odowska-Szlachcic B., Mierzejewska B., Wzrok i słuch – zmysły wiodące w uczeniu się w aspekcie integracji sensorycznej, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2013.
• Pakuła B., Widzenie: procesy i funkcje, Akademia Ćwiczę Oko, Kalisz 2020.
• Parakiewicz A., Integracja sensoryczna w terapii widzenia. Poradnik dla terapeutów i rodziców, Akademia Ćwiczę Oko, Kalisz 2020.
• Sobańska J., Szuber D., Skarżyński P.H., Stymulator Polimodalnej Percepcji Sensorycznej Skarżyńskiego w rehabilitacji dzieci z zaburzeniami przetwarzania słuchowego – analiza wyników badań na materiale Podkarpackiego Centrum Słuchu i Mowy „Medincus” w Rzeszowie, „Nowa Audiofonologia” 2020, vol. 9, nr 1.