Stymulacja rozwoju językowego dzieci w wieku przedszkolnym w środowisku wielojęzycznym z wykorzystaniem metod terapii online

Wyjątkowość wielojęzycznego środowiska

Środowisko wielojęzyczne różni się od jednojęzycznego pod względem sposobu, w jaki dziecko przyswaja język. Jak zauważa Grosjean (2010), „dzieci wielojęzyczne rozwijają swoje umiejętności w każdym języku w sposób nielinearny, w zależności od ekspozycji, motywacji i praktyki”. Dlatego logopeda pracujący z dziećmi w takich środowiskach musi uwzględniać ich unikalne potrzeby. Dzieci takie są eksponowane na więcej niż jeden system językowy od najmłodszych lat, co może prowadzić do pozytywnych rezultatów, takich jak lepsze zdolności poznawcze i większa elastyczność językowa. Jednak może to również wywoływać trudności, np. opóźniony rozwój językowy w jednym z języków lub trudności w przełączaniu się między językami. Choć dzieci mogą przejawiać pozorne opóźnienia w początkowym okresie rozwoju mowy, to jednak z czasem osiągają z reguły podobny lub nawet wyższy poziom kompetencji językowych niż ich jednojęzyczni rówieśnicy (De Houwer 2009). Ważne jest, aby rodzice i opiekunowie rozumieli, że wielojęzyczność wymaga odpowiedniego wsparcia i stymulacji. Nie należy również zanadto porównywać ich z innymi wielojęzycznymi dziećmi z otoczenia, ponieważ dzieci takie wykazują znaczną różnorodność w rozwoju językowym – u niektórych najpierw rozwija się język używany w żłobku i przedszkolu, a dopiero później język domowy (lub odwrotnie), podczas gdy u innych oba języki rozwijają się równolegle (Bertelle 2018).

Wyzwania w stymulacji językowej

Wielojęzyczne dzieci mogą napotykać następujące wyzwania:
Code-switching (przełączanie kodów)
Jest to mieszanie języków w jednej wypowiedzi. Choć naturalne, może prowadzić do trudności w opanowaniu zasad gramatyki w każdym języku z osobna.
Różnice w zasobach językowych
Dzieci mogą znać inne słowa w każdym języku, co wynika z różnorodnych kontekstów użycia języka. Mogą np. używać języka polskiego w domu, ale angielskiego w przedszkolu (Paradis 2011).
Różnicowanie głosek
Dzieci, które nie potrafią dobrze odróżniać słuchowo dźwięków polskiej mowy (np. ś/ź/ć/dź od sz/ż/cz/dż – najczęściej spotykane), mają trudności również z ich wymową, co w konsekwencji przekłada się na późniejsze problemy z czytaniem, pisaniem i przyswajaniem nowych słów. U dzieci wielojęzycznych rozwój świadomości fonologicznej przebiega wolniej i często inaczej niż u dzieci jednojęzycznych. Ograniczona percepcja fonologiczna może prowadzić również do tworzenia „fałszywych” homonimów, np. burza : buzia, proszę : prosię, co dodatkowo utrudnia naukę języka. Często mylone są również samogłoski [i] i [y], co wpływa na rozwój wymowy i rozumienia języka. Jako takie same będą wówczas postrzegane przez dzieci słowa wije : wyje, biłem : byłem, siny : szyny, o Kasi : o kaszy, w Rzymie : w zimie. Mimo wzrostu zjawiska wielojęzyczności u dzieci wciąż brak standaryzacji w tym zakresie. Istnieją znaczne różnice indywidualne w przyswajaniu mowy u dzieci wielojęzycznych, a badania w tym obszarze są bardzo ograniczone. Ciekawą pozycję stanowi jednak praca Bliźniacze słowa (Madelska 2010), która przedstawia także rodzaje interferencji zależnych od środowiska językowego dziecka. Wśród omówionych przez autorkę znajdziemy m.in. język angielski, francuski, niemiecki, rosyjski, ukraiński i białoruski. 

Tożsamość językowa

W zależności od charakteru środowiska wielojęzycznego zdarza się, że żaden z języków nie dominuje w życiu codziennym dziecka. Brak regularnej ekspozycji na dany język może prowadzić do jego wolniejszego rozwoju. Dlatego kluczowe jest stworzenie okazji do aktywnego używania wszystkich języków w różnych sytuacjach.
Ponadto, jak zauważa Komorowska (2017): „W niektórych sytuacjach język utrzymuje się jako wyznacznik tożsamości narodowej nawet w przypadku braku państwowości, czego dowodem jest tożsamość polska związana z językiem podczas długiego okresu zaborów. W innych – szczególnie wskutek długoletniej opresji – język nie determinuje tożsamości, czego przykładem są osoby zdecydowanie deklarujące swą ukraińską tożsamość, ale rozmawiające w domu po rosyjsku, czy prawnuki polskich zesłańców do Kazachstanu, czujące się Polakami, ale mówiące już tylko po rosyjsku”.

Ograniczone zasoby edukacyjne

Rodzice emigranci często spotykają się z brakiem dostępu do fizycznej formy materiałów dydaktycznych w językach, którymi posługuje się dziecko. W takim wypadku pomoc logopedy online może być nieoceniona, gdyż umożliwia konsultacje z ekspertami niezależnie od lokalizacji oraz dobranie właściwych materiałów wspomagających rozwój językowy dziecka.

Rola polskiego logopedy online

Współpraca z logopedą online to rozwiązanie, które zdobywa coraz większą popularność wśród rodzin wielojęzycznych. Praca zdalna pozwala na regularne spotkania, niezależnie od miejsca zamieszkania rodziny.

Diagnostyka zdalna

Profesjonalna ocena logopedyczna może być skutecznie przeprowadzona zdalnie. Dzięki wykorzystaniu narzędzi cyfrowych logopeda jest w stanie zbadać następujące aspekty:

• zasób słownictwa w obu językach,
• umiejętność budowania zdań,
• wymowa i artykulacja.
   

Badania pokazują, że sesje logopedyczne online mogą być równie efektywne co tradycyjne (McLeod i Verdon 2014).

Indywidualne podejście

Logopeda online dostosowuje program terapii do specyficznych potrzeb dziecka. Dla dzieci wielojęzycznych oznacza to:

• uwzględnienie różnic między językami,
• pomoc w pokonywaniu trudności w jednym z języków,
• wzmacnianie umiejętności przełączania się między językami.
   

Materiały do stymulacji rozwoju językowego dziecka

Zadaniem logopedy pracującego z dzieckiem/rodzicami zdalnie jest wykorzystywanie różnorodnych materiałów dostosowanych do wieku, umiejętności i zainteresowań dziecka. Nowoczesne technologie pozwalają na interaktywne i angażujące formy pracy, które skutecznie wspierają rozwój językowy, szczególnie dzieci starszych. Do najczęściej stosowanych narzędzi należą:

• aplikacje edukacyjne – wspierają naukę słownictwa, poprawną artykulację oraz umiejętności gramatyczne przez gry i zabawy interaktywne,
• nagrania audio i wideo – pomagają w rozwijaniu percepcji słuchowej, rozumienia ze słuchu oraz doskonaleniu wymowy,
• karty obrazkowe i interaktywne prezentacje – ułatwiają naukę nowych słów i struktur językowych,
• ćwiczenia artykulacyjne i fonologiczne – dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka, pomagają w wypracowaniu prawidłowej wymowy,
• e-booki i opowiadania w formie cyfrowej – rozwijają kompetencje językowe przez czytanie i analizę, rozmowę na temat tekstów z dorosłym,
• gry językowe online – wspierają naukę przez zabawę, co zwiększa zaangażowanie dziecka w proces terapeutyczny.
   

Warto zauważyć tutaj, że materiały są dostarczane rodzicom w formie cyfrowej, jednak warto zachęcić rodziców do drukowania materiałów do pracy z dzieckiem, żeby zminimalizować jego czas spędzany przed urządzeniami elektronicznymi. Takie materiały można również wykorzystać do ćwiczeń motoryki małej z dzieckiem – ćwiczyć z nim wycinanie, klejenie, kolorowanie, co, jak powszechnie wiadomo, pozytywnie wpływa na rozwój mowy. Wszystko za sprawą tego, że podczas wykonywania precyzyjnych ruchów palcami dochodzi do angażowania struktur mózgowych znajdujących się w pobliżu tych odpowiadających za rozwój mowy. W ten sposób następuje pośredni wpływ ruchu rąk na rozwój mowy. W praktyce związek między motoryką małą a mową może objawiać się na różne sposoby, a dzieci, które mają problemy z precyzyjnymi ruchami rąk, mogą również doświadczać trudności z artykulacją i wymową. Z kolei rozwój motoryki małej może wspierać rozwój mowy przez stymulację odpowiednich struktur mózgowych. Dlatego warto zwracać uwagę na to, jak dziecko radzi sobie z precyzyjnymi ruchami palców, aby w razie potrzeby móc wprowadzić odpowiednie ćwiczenia i stymulację. Wspieranie rozwoju motoryki małej może zatem przynieść korzyści w rozwoju mowy. Istnieje wiele ćwiczeń i zabaw, które można wprowadzić w życie codzienne dziecka, aby wspierać jego zdolności manualne. Przykłady takich ćwiczeń to plastelinoterapia, układanie puzzli czy rysowanie. Dzięki temu rodzice mogą pomóc dzieciom rozwijać zarówno motorykę małą, jak i umiejętności językowe (Ostrowska-Hązła 2021).

Tab. 1. Definicje języka ojczystego według wybranych kryteriów

Źródło: (Skutnabb-Kangas 1988, s. 16).

Zaangażowanie rodziców w terapię online

Rodzice odgrywają kluczową rolę w procesie terapeutycznym, zwłaszcza w środowisku wielojęzycznym. Logopeda online dostarcza im wskazówek dotyczących wspierania rozwoju językowego dziecka w codziennych sytuacjach. Do najważniejszych działań rodziców należą:

• tworzenie bogatego środowiska językowego – zapewnienie dziecku kontaktu z językiem przez rozmowy, wspólne czytanie książek i śpiewanie piosenek,
• motywowanie do używania wszystkich języków – zachęcanie dziecka do komunikacji w różnych sytuacjach,
• regularne ćwiczenia i powtarzanie materiału – utrwalanie zdobytych umiejętności przez codzienną praktykę,
• współpraca z logopedą – uczestnictwo w sesjach online, obserwowanie postępów dziecka i stosowanie zaleceń terapeutycznych.
   

Ze strony logopedy zachodzi konieczność większego zaangażowania rodziców w porównaniu z terapią prowadzoną stacjonarnie. Logopeda wspomaga i nadzoruje pracę rodziców z dzieckiem przez:

• instruktaże dla rodziców – regularne szkolenia i dobór materiałów wspierających pracę z dzieckiem w domu,
• planowanie sesji online – ustalanie konkretnych celów i zadań dostosowanych do potrzeb dziecka,
• monitorowanie postępów – regularne oceny i dostosowanie metod,
• udzielanie opiekunom wskazówek:
  –     współpraca z logopedą (regularne sesje, zwłaszcza online, umożliwiają bieżące monitorowanie postępów dziecka), 
  –     tworzenie okazji do komunikacji (angażuj dziecko w codzienne rozmowy, nawet jeśli jego odpowiedzi są początkowo krótkie), 
  –     unikanie presji (w wielojęzycznym środowisku dziecko potrzebuje czasu na rozwinięcie kompetencji w każdym języku).
   

Przyszłość terapii logopedycznej online – szanse i zagrożenia

Rozwój technologii otwiera nowe możliwości w terapii logopedycznej. Polscy logopedzi dzięki zdalnej formie pracy mogą teraz dotrzeć do dzieci na całym świecie, oferując wsparcie niezależnie od lokalizacji.
Wielojęzyczność nie powinna być postrzegana jako przeszkoda, lecz jako szansa na rozwój. Dzięki odpowiedniej stymulacji i wsparciu specjalistów dzieci mogą w pełni wykorzystać swój potencjał językowy.
Technologie edukacyjne mogą być efektywnym narzędziem w stymulacji rozwoju językowego w środowisku wielojęzycznym. Badania wskazują na ich pozytywny wpływ, podkreślając korzyści z zakresu:

• indywidualizacji nauki – technologie umożliwiają dostosowanie materiałów edukacyjnych do indywidualnych potrzeb ucznia. Aplikacje i platformy online oferują treści w różnych językach i o różnym poziomie trudności (Chapelle 2001),
• interaktywności i zaangażowania – interaktywne gry językowe, aplikacje mobilne czy multimedia sprawiają, że dzieci chętniej uczą się języków, co jest kluczowe w środowisku wielojęzycznym (Petersen i Markiewicz 2020),
• dostępności autentycznych materiałów językowych – technologie umożliwiają dostęp do autentycznych treści, takich jak filmy, podcasty czy artykuły, co wspiera naukę języków w sposób naturalny i kontekstowy (Warschauer i Kern 2000),
• rozwijania kompetencji wielojęzycznych – technologie edukacyjne pozwalają dzieciom zanurzyć się w różnych językach jednocześnie, co sprzyja rozwijaniu ich kompetencji wielojęzycznych (Stockwell 2012),
• zwiększenia motywacji – grywalizacja i mechanizmy nagradzania w aplikacjach zwiększają motywację do nauki, co jest istotne u dzieci wielojęzycznych (Firth i Wagner 2007),
• wsparcie logopedyczne – specjalistyczne oprogramowanie (np. program mTalent do stymulacji rozwoju językowego i terapii logopedycznej w języku polskim) jest szczególnie przydatne w zdalnej terapii logopedycznej dzieci wielojęzycznych i bywa dla nich atrakcyjnym narzędziem, skupiającym ich uwagę (McLeod i Crowe 2018).
   

Nie należy jednak lekceważyć negatywnego wpływu technologii na rozwój dzieci. Z moich obserwacji i rozmów z rodzicami, podobnie jak z wywiadów przeprowadzonych przez innych badaczy (por. Kuros-Kowalska 2021), wynika, że najmłodsi często korzystają z multimedialnych gadżetów, takich jak telefony, tablety, telewizory czy konsole, zanim nauczą się mówić. Urządzenia te oferują im bajki, aplikacje i gry, które są bardzo atrakcyjne i zaczynają dominować w ich życiu, zastępując inne codzienne aktywności. W rezultacie dzieci tracą chęć do komunikacji za pomocą słów. Stymulowanie wyłącznie prawej półkuli mózgu od najmłodszych lat sprawia, że dzieci częściej wyrażają swoje emocje przez ruchy, gesty i zachowania, z pominięciem słów. Badania naukowe (Kamińska 2011) potwierdzają, że lewa półkula mózgu odpowiada nie tylko za przetwarzanie słów, ale także za naśladowanie ruchów narządów artykulacyjnych, które są istotne w nauce mówienia. Należy zatem konsekwentnie wprowadzać u dzieci ćwiczenia lewopółkulowe, aby efektywnie wspierać ich rozwój językowy.

Z artykułu Kuros-Kowalskiej (2021) można wyciągnąć wnioski, że do przyczyn opóźnionego rozwoju mowy należy dodać „bardzo popularny obecnie trend, polegający na wczesnym kontakcie dziecka z urządzeniami multimedialnymi (telefonem, tabletem, komputerem lub telewizorem)”. Według Cieszyńskiej-Rożek (2013) dzieci w najmłodszym wieku nie powinny mieć dostępu do nowoczesnych technologii, ponieważ mogą one negatywnie wpływać na ich funkcje komunikacyjne czy poznawcze i tworzyć nieodpowiedni model relacji społecznych. Badaczka obserwowała dzieci w wieku od dwóch do czterech lat, przebywające na emigracji, które nadmiernie korzystały z komputera. Zauważyła, że dzieci te nie wykazywały chęci nawiązywania kontaktu w języku ojczystym ze swoimi opiekunami.
„Według zaleceń Amerykańskiej Akademii Pediatrii (AAP) całkowity zakaz używania komputera, telefonu, tabletu, konsoli i oglądania bajek w telewizji powinien dotyczyć wszystkich dzieci do 2. roku życia” (Kuros-Kowalska 2021), ponieważ nadmierne korzystanie z urządzeń multimedialnych może nie tylko prowadzić do opóźnionego rozwoju mowy, lecz również skutkować w przyszłości problemami z nauką, trudnościami w koncentracji uwagi czy otyłością (American Academy of Pediatrics 2017).
Badania (Kuros-Kowalska 2021) wykazały, że ponad 86% dzieci z prawidłowym rozwojem mowy nie miało kontaktu z telewizją ani bajkami na urządzeniach mobilnych przed ukończeniem drugiego roku życia. Z kolei ponad 76% dzieci z opóźnionym rozwojem mowy  oglądało bajki przed ukończeniem dwóch lat.
Codzienne korzystanie z telefonu, komputera i tabletu ma duży wpływ na rozwój mowy. Dzieci skupione na ekranie podczas oglądania bajek, filmów czy grania w gry nie poszerzają swojego zasobu słów. Wielu rodziców cieszy się, gdy ich dziecko sprawnie obsługuje urządzenia multimedialne, często lepiej niż oni sami. Jednak jeśli maluch, który jeszcze nie mówi, otrzymuje dostęp do technologii, która nie wymaga od niego powtarzania, mówienia ani komunikacji, utrwala to nawyki utrudniające rozwój mowy. Badania wykazały, że wśród dzieci z opóźnionym rozwojem mowy ponad 76% regularnie korzystało z tych urządzeń. Z kolei w grupie dzieci rozwijających się prawidłowo 71% nie używało codziennie telefonu, tabletu ani komputera (Kuros-Kowalska 2021).

Z praktyki logopedy – w gabinecie logopedycznym

Mam pod swoją opieką wielu pacjentów trzy- i czteroletnich oraz starszych, którzy z powodu miejsca zamieszkania innego niż kraj ich pochodzenia i narodowość rodziców są niejako zmuszeni do wielojęzyczności (w większości dwujęzyczności). Większość z nich stanowią dzieci zamieszkałe na terenie Polski, których pierwszym językiem jest język ukraiński lub rosyjski. Mam okazję pracować z nimi stacjonarnie, co daje mi, jako logopedzie, bardzo wiele możliwości. Jednak każdy etap terapii logopedycznej powinien zostać utrwalony również w domu. Tutaj pojawiają się już trudności. Po pierwsze, wielu rodziców (cudzoziemców) nie chce rozmawiać z dziećmi po polsku. Powody są różne: od znikomej znajomości języka polskiego, uniemożliwiającej im nawet podstawową komunikację, przez chęć do intensywnego stymulowania dziecka językiem ojczystym, aż po obawę o niewłaściwą wymowę polskich słów i poczucie braku kompetencji do utrwalania polskich słów z dzieckiem. Z tego względu większości rodziców zależało na polskim logopedzie, żeby dziecko mogło przyswoić nasz język bez naleciałości i innych zakłóceń. Części rodziców zależy na tym, żeby u dziecka ukształtowała się mowa z typowo polskim akcentem, co w wypadku odpowiedniej stymulacji jest u tak małego dziecka znacznie łatwiejsze do osiągnięcia niż u osoby dorosłej, której język polski nie jest językiem dominującym.
Nie należę do zwolenników nadmiernego wykorzystywania technologii informatycznych w terapii, szczególnie u tak małych dzieci. Jednak wychodzę z założenia, że należy szukać rozwiązań, nie problemów, dlatego przygotowuję dla dzieci proste gry z dźwiękiem, dzięki którym mogą przypomnieć sobie w domu materiał z zajęć. Tego typu zabawy interaktywne przygotowuję na różnych platformach, m.in. na prezentowanym na poniższych grafikach Wordwallu.
Tak przygotowane gry pomagają dziecku zarówno przypomnieć sobie materiał realizowany na zajęciach, jak i osłuchać się z prawidłowym brzmieniem wyrazu. Dziecko może grać w memory na dotykowym ekranie telefonu, tabletu lub innego urządzenia, a program odtwarza dźwięk, który może być nagranym głosem logopedy lub wygenerowanym głosem lektora. Należy jednak przestrzegać rodziców i opiekunów, że wykorzystanie tego typu technologii powinno pełnić funkcję wspomagającą, a za długa ekspozycja na tego typu bodźce niesie za sobą negatywne konsekwencje.

Z praktyki logopedy – zajęcia zdalne

Prowadzę również zajęcia zdalne, które najlepiej sprawdzają się z dorosłymi i dziećmi szkolnymi. Co jednak w sytuacji, kiedy zgłasza się rodzic młodszego dziecka? Oczywiście nie brakuje takich sytuacji. 
Do każdego pacjenta należy podejść indywidualnie.
Najmłodszą z moich pacjentów mieszkających za granicą jest dwuipółletnia dziewczynka. Rodzice zgłosili się do mnie na terapię w formie online, ponieważ w promieniu 500 km od ich miejsca zamieszkania nie ma polskiego logopedy. Dziewczynka wykazywała się opóźnionym rozwojem mowy. Potrafiła powiedzieć pojedyncze słowa w języku polskim. Nie układała nawet najprostszych zdań. W języku niemieckim (kraj zamieszkania – Szwajcaria) również znała kilka pojedynczych słów, np. żeby zakomunikować, kiedy potrzebuje iść do toalety. Większość swoich potrzeb sygnalizowała gestami i wskazywaniem. Kontakt z językiem polskim miała wyłącznie w domu rodzinnym, w którym mieszkała z rodzicami. Nie miała żadnego kontaktu z polskojęzycznymi dziećmi.
Jak zatem wygląda terapia logopedyczna online z tak małym dzieckiem? Ze względu na wiek niewskazane jest stymulowanie dziecka bodźcami technologicznymi typu komputer czy tablet. Ze względu na znaczną odległość wykluczona jest również terapia stacjonarna. W takiej sytuacji polecam zebrać obszerny wywiad na temat rozwoju dziecka zdalnie z rodzicami oraz spróbować porozmawiać z dzieckiem na kamerce, poobserwować jego interakcje z rodzicem, ewentualnie poprosić rodziców o udostępnienie nagrań. 

Podsumowanie

Stymulacja rozwoju językowego dziecka w środowisku wielojęzycznym wymaga zaangażowania, odpowiednich narzędzi oraz całościowego podejścia i wsparcia ze strony specjalistów i rodziców. Wielojęzyczność, choć bywa wyzwaniem, stanowi również szansę na wszechstronny rozwój dziecka. Dzięki nowoczesnym narzędziom cyfrowym, indywidualnemu podejściu oraz współpracy z rodzicami terapia online może być skuteczna i stanowić istotne wsparcie w rozwoju językowym dziecka. Ważne jest zapewnienie mu wspomagania w nauce języków oraz konsekwentne stosowanie metod stymulujących rozwój językowy w codziennym życiu, a także nienadużywanie technologii, ale jej umiejętne i ograniczone stosowanie. Wczesny i nadmierny kontakt z urządzeniami multimedialnymi może negatywnie wpływać na rozwój językowy dziecka, ograniczając jego potrzebę werbalnego wyrażania myśli. Wśród kluczowych zasad omówionej stymulacji rozwoju językowego należy wymienić indywidualizację podejścia (każda rodzina i każde dziecko mają inne potrzeby i możliwości), regularną ekspozycję na język (dziecko musi mieć stały kontakt z językiem, aby opanować jego strukturę i zasady) oraz przede wszystkim aktywne uczestnictwo rodziców. To właśnie rodzice odgrywają kluczową rolę w procesie stymulacji, szczególnie w środowiskach, w których dostęp do specjalistów jest ograniczony. Rodzice powinni świadomie wspierać rozwój językowy dzieci, ograniczając jednocześnie czas spędzany przy urządzeniach multimedialnych.

Literatura:

• American Academy of Pediatrics (2017). Handheld screen time linked with speech delays in young children. ScienceDaily, https://www.sciencedaily.com/releases/2017/05/170504083141.htm [dostęp: 27.01.2025].
• Bertelle, L. (2018). Wpływ wybranych czynników emocjonalnych i społecznych na wychowanie dziecka dwujęzycznego w rodzinach mieszanych. Warszawa: Uniwersytet Warszawski Wydział Lingwistyki Stosowanej.
• Chapelle, C. A. (2001). Computer Applications in Second Language Acquisition: Foundations for Teaching, Testing, and Research. Cambridge University Press.
• Cieszyńska-Rożek, J. (2013). Zaburzenia rozwoju języka polskich dzieci za granicą, https://docplayer.pl/5032300-Zaburzenia-rozwoju-jezyka-polskich-dzieci-za-granica.html [dostęp: 27.01.2025].
• De Houwer, A. (2009). An Introduction to Bilingual Development. Multilingual Matters.
• Firth, A. i Wagner, J. (2007). Second/Foreign Language Learning as a Social Accomplishment: Elaborations on a Reconceptualized SLA. The Modern Language Journal.
• Grosjean, F. (2010). Bilingual: Life and Reality. Harvard University Press.
• Komorowska, H. (2017). Język a tożsamość. Język pierwszy, drugi i obcy a sukcesy i niepowodzenia szkolne. Neofilolog, 49(1), 7–24.
• Kuros-Kowalska, K. (2021). Opóźniony rozwój mowy a nowe technologie. Doniesienia z badań. Logopaedica Lodziensia, 5, 105–121.
• Madelska, L. (2010). Bliźniacze słowa. Test przesiewowy do badania dojrzałości szkolnej w zakresie percepcji i wymowy dzieci wielojęzycznych. Lublin: Polonijne Centrum Nauczycielskie.
• McLeod, S. i Crowe, K. (2018). Children’s Speech: An Evidence-Based Approach to Assessment and Intervention. Pearson Education.
• McLeod, S. i Verdon, S. (2014). A systematic review of the literature on telepractice in speech-language pathology. International Journal of Speech-Language Pathology, 16(3), 287–301.
• Ostrowska-Hązła, J. (2021). Motoryka mała i jej rola w procesie rozwoju mowy dziecka. Kultura i Wychowanie, 2(20), 147–161.
• Paradis, J. (2011). Individual differences in child English second language acquisition: Comparing child-internal and child-external factors. Linguistic Approaches to Bilingualism, 1(3), 213–237.
• Petersen, S. A. i Markiewicz, J. K. (2020). Technology-Mediated Language Learning: Tools and Trends in Educational Contexts. Springer.
• Skutnabb-Kangas, T. (1988). Multilingualism and the education of minority children. Minority Education: From Shame to Struggle. Philadelphia: Clevedon.
• Stockwell, G. (2012). Computer-Assisted Language Learning: Diversity in Research and Practice. Cambridge University Press.
• Warschauer, M. i Kern, R. (2000). Network-Based Language Teaching: Concepts and Practice. Cambridge University Press.