Przegląd technik, systemów i metod komunikacji wspomagającej i alternatywnej

Dla osób z zaburzeniami mowy i języka, które mogą wynikać z różnorodnych przyczyn, takich jak autyzm, wady genetyczne, schorzenia neurologiczne i neurodegeneracyjne, niepełnosprawność intelektualna, niepełnosprawności złożone oraz poważne zaburzenia artykulacji, typowe porozumiewanie się z użyciem mowy może być trudne lub wręcz niemożliwe. W takich przypadkach pomocne są systemy komunikacji wspomagającej i alternatywnej (augmentative and alternative communication, AAC), które oferują różnorodne zestawy pomocy umożliwiające lub ułatwiające komunikowanie się. Narzędzia te można uszeregować według określonych kategorii, takich jak sposoby dostępu w celu przekazania komunikatu, systemy czy konkretne metody. Celem niniejszego artykułu jest uporządkowanie podstawowych informacji o AAC, jednak z powodu obiektywnych ograniczeń związanych z objętością tekstu zawarto w nim tylko wybrane treści, które nie wyczerpują tematu, mam jednak nadzieję, że zainspirują czytelników do zgłębiania zasygnalizowanej problematyki. Nadrzędnym celem stosowania AAC jest umożliwienie użytkownikom autonomicznego funkcjonowania, co daje im niezależność i poczucie wpływu na swoje życie. Wspieranie i rozwijanie umiejętności porozumiewania się jest kluczowym oddziaływaniem terapeutycznym podejmowanym wobec osób niemówiących lub posługujących się mową w ograniczonym stopniu. Użytkownikiem AAC może być każda osoba, która ma problemy w obszarze zarówno impresji, jak i ekspresji mowy. Według Międzynarodowego Stowarzyszenia na rzecz Wspomagającej i Alternatywnej Komunikacji (International Society for Augmentative and Alternative Communication, ISAAC) użytkownik AAC to osoba (pacjent) ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi (complex comunication needs, CCN), która niezależnie od wieku i przyczyny niepełnosprawności (rozwojowej czy nabytej) trwale lub okresowo nie posiada możliwości porozumiewania się naturalną mową, przez co jej komunikacja oraz odgrywanie ról społecznych są ograniczone bądź niemożliwe. Pacjenci tacy – w zależności od możliwości i przede wszystkim potrzeb – mogą stale lub czasowo korzystać z komunikacji wspomagającej i alternatywnej. Trudności komunikacyjne tych pacjentów są przyczyną poważnych zakłóceń w mowie, języku oraz w sferze poznawczej (Grycman, Kaczmarek 2014). 

Pojęcie i rodzaje komunikacji wspomagającej i alternatywnej

Komunikacja wspomagająca i alternatywna to szeroki zbiór narzędzi, technik, systemów (w literaturze przedmiotu nazywanych też metodami) oraz odrębnych autorskich metod i strategii, które mają na celu wspomaganie lub zastępowanie mowy u osób wykazujących trudności z werbalnym porozumiewaniem się. Obejmuje wszystkie działania, których celem jest pomoc w porozumiewaniu się, kierowana do osób niemówiących lub posługujących się mową w ograniczonym stopniu.
Komunikacja wspomagająca i alternatywna dzieli się na dwie główne kategorie:

1. Komunikacja wspomagająca (augmentative communication) – wspomaga istniejącą mowę, uzupełniając ją.
2. Komunikacja alternatywna (alternative communication) – zastępuje mowę, gdy ta jest całkowicie nieosiągalna.
    

Wyróżniamy ponadto następujące rodzaje komunikacji wspomagającej i alternatywnej:

1. Komunikacja wspomagająca naturalna (przy użyciu własnego ciała) jest najbardziej naturalną formą komunikacji niewerbalnej. Wiele osób z zaburzeniami mowy używa gestów, mimiki twarzy, aby wyrazić swoje potrzeby i uczucia.
2. Komunikacja wspomagająca specjalistyczna polega na stosowaniu dodatkowych narzędzi komunikacyjnych, np.

• tablic komunikacyjnych,
• plansz ze słowami czy znakami graficznymi,
• symboli dotykowych i przedmiotowych lub obrazków będących reprezentacją/desygnatem nazwy,
• pomocy komputerowych.
   

Narzędzia wspierające komunikowanie się mogą być oparte na niskiej i wysokiej technologii. Przykładem tych pierwszych są foldery/paszporty osobiste, książki komunikacyjne, tablice tematyczne ze znakami/obrazkami, najczęściej w wersji papierowej. Pomoce o wysokiej technologii to urządzenia elektroniczne odtwarzające lub generujące mowę (speech generating devices, SGD). Nie jest regułą, że pracę z użytkownikiem AAC należy rozpoczynać od narzędzi w wersji papierowej, czasami efektywniejsze jest użycie urządzenia o wysokiej technologii.

Techniki i sposoby dostępu

Programowanie pomocy terapeutycznej polega na doborze odpowiednich pomocy, technik, które tworzą systemy komunikacyjne lub określone metody AAC, oraz indywidualnych strategii ich stosowania. W planowaniu wsparcia terapeutycznego użytkownika AAC kluczowe znaczenie ma określenie techniki, czyli sposobu dostępu w celu przekazania komunikatu przez wskazywanie bezpośrednie (pokazywanie obrazka, np. palcem, łokciem, wskaźnikiem, odczepianie, przekazywanie do partnera komunikacyjnego) lub skanowanie – wybieranie wzrokiem, za pomocą włącznika czy skanowania wzrokowo-słuchowego (Grycman, Kaczmarek 2014; Przebinda, Michalik, Grzelak 2023). Wspomagana stymulacja języka (modelowanie, strategia AAC) może być stosowana z różnymi modalnościami:

• z równoczesnym mówieniem ze wskazywaniem znaków graficznych (symboli),
• za pomocą urządzenia wysokiej technologii,
• z mówieniem i jednoczesnym wykonywaniem gestów (Przebinda, Michalik, Grzelak 2023).
   

Systemy stosowane w ramach komunikacji alternatywnej i wspomagającej

Ze względu na to, jakiego kanału przekazu używa się w procesie komunikacji alternatywnej i wspomagającej, rozróżniamy następujące systemy:

• manualne – oparte na gestach i ruchach rąk, ze szczególnym uwzględnieniem dłoni (np. język migowy, język migany, daktylografia, fonogesty, gesty Coghamo),
• graficzne – stosujące wizualne reprezentacje dźwięków, słów i pojęć (np. piktogramy, pismo Blissa, alfabet literowy),
• dotykowe – wykorzystujące zmysł czucia powierzchniowego, przez skórę (np. pismo Braille’a, alfabet punktowy do dłoni, metoda Tadoma, metoda Lorma, daktylografia do ręki),
• łączone – zawierające kilka spośród wymienionych powyżej metod (np. program językowy Makaton oparty na znakach manualnych i graficznych) (por. https://pedagogika-specjalna.edu.pl/wiadomosci/komunikacja-alternatywna-i-wspomagajaca-aac/ [dostęp: 12.09.2024 r.]).
   

Przykładowe systemy/metody komunikowania się stosowane w komunikacji wspomagającej i alternatywnej:

BLISS – system symboli graficznych stworzony przez Charrlesa Blissa w ciągu 20 lat począwszy od 1942 roku, oparty na uniwersalnych znakach, utworzony na potrzeby organizowania międzynarodowych spotkań. Znaczenie słów przedstawione jest za pomocą symboli, które składają się z 24 prostych form geometrycznych. Obecnie słownik Blissa zawiera 2250 symboli, które dotyczą zarówno konkretów, jak i pojęć abstrakcyjnych.

MAKATON – zaliczany do metod łączonych system gestów i symboli graficznych. Stanowi on dodatek do mowy dźwiękowej. Powstał przez połączenie znaków manualnych języka migowego (gestów) z symbolami graficznymi (obrazkami). Stosuje się tu proste czarno-białe rysunki liniowe, które można z łatwością wykonać samodzielnie. Uzupełnia się je odpowiednią mimiką twarzy, postawą ciała i specjalnymi ruchami. Cechą charakterystyczną omawianej metody jest fakt, że manualnie podkreśla się tylko słowa kluczowe wypowiedzi, a nie każdy jej wyraz. Autorką polskiej wersji programu Makaton jest dr Bogusława B. Kaczmarek. Badania nad opracowaniem nowych (zupełnie innych niż brytyjskie) gestów odnoszących się do polskiej kultury rozpoczęły się w 2001 roku i zaowocowały utworzeniem w 2005 r. (aktualizacja w 2008 r.) zestawu polskich gestów. Makaton nie odkrywa czegoś nowego, ale wykorzystuje to, co dziecko już zna – proste gesty i rysunki graficzne. Gesty są formami wspomagającymi słowne porozumiewanie się (są stosowane symultanicznie z mową), służą jako dodatkowy środek, który wzmacnia komunikat przekazywany dziecku lub realizowany przez dziecko. Gestom zawsze towarzyszy poprawna, gramatyczna mowa. W Makatonie oprócz znaków manualnych wykorzystywane są również symbole graficzne, z których korzystają osoby niebędące w stanie wykonać gestu – wskazują wówczas symbol i w ten sposób sygnalizują własne potrzeby i zainteresowania.

COGHAMO – belgijski system łączony, który powstał na potrzeby osób z mózgowym porażeniem dziecięcym na bazie belgijskiego języka migowego i angielskiego systemu Makaton. Celem było uproszczenie Makatonu i dostosowanie go do osób z niepełnosprawnością manualną. Gesty nie mogą zastępować wypowiadanych słów, tylko je wzmacniają. Gestom towarzyszy mowa, system może być uzupełniany przez symbole, PCS – piktogramy, zdjęcia i inne gesty.

PIKTOGRAMY – metoda sklasyfikowana jako system symboli obrazkowo-graficznych, który ma określoną formę graficzną, zasady konstrukcji znaków i zasady użycia. Wyróżnia się piktogramy na białym tle (pictogram communication symbols, PCS) oraz piktogramy na czarnym tle (pictogram ideogram communication), często z podpisem, które obejmują 26 kategorii słownych. Polska wersja tłumaczenia piktogramów została opracowana przez zespół Adaptacja Piktogramów pod redakcją Marii Podeszewskiej. Na początkowym etapie pracy, szczególnie z dziećmi/osobami niepełnosprawnymi, ważne jest poprzedzanie wprowadzania piktogramów FOTOGRAMAMI (fotografowanie od DESYGNATU przez FOTORGRAMY do PIKTOGRAMÓW, co umożliwia przejście od konkretnego przedmiotu do jego uogólnienia (Błeszyński 2008). 

SYSTEM SYMBOLI PCS (PICTURE COMMUNICATION SYMBOLS) – powstał w 1981 r. jako jeden z systemów graficznych utworzony przez Roxie Johnson, stanowi bazę dla programu Boardmaker (najnowsza wersja oprogramowania zawiera 45 tysięcy symboli graficznych). Symbole PCS używane są do tworzenia planów dnia, planów aktywności oraz do zobrazowania języka – zawierają je podręczniki, karty pracy. Symbole PCS są czytelne i kolorowe, wykorzystywane do tworzenia różnorodnych tablic komunikacyjnych, nakładek na urządzenia, arkuszy ćwiczeń. W odniesieniu do potrzeb użytkowników osoby prowadzące terapię z wykorzystaniem PCS tworzą różnorodne pomoce i narzędzia porozumiewania się. 

FOLDER OSOBISTY/PASZPORT KOMUNIKACYJNY – idea paszportu komunikacyjnego powstała w Szkocji w 1991 r. z inicjatywy Sally Millar, pracującej z osobami z trudnościami w komunikowaniu się, w odpowiedzi na problemy tych osób w nawiązywaniu kontaktów z nowo poznawanymi osobami. Podstawową funkcją paszportu komunikacyjnego jest zaprezentowanie w praktycznej postaci ważnych informacji o właścicielu. Powinien być tak zaprojektowany i wykonany, by był atrakcyjny w swojej formie, trwały, łatwy w użyciu, przejrzysty i użyteczny, umożliwiający szybkie odszukanie pożądanych treści. Istotne jest, by przedstawiał posiadacza paszportu w sposób pozytywny. Paszport jest własnością użytkownika (Marnik, Englert-Bator 2019).

JĘZYK MIGOWY jest formalnym systemem językowym, składającym się z zestawu gestów wykonywanych rękoma, w połączeniu z mimiką twarzy i pozycją ciała. Przykładem jest amerykański język migowy (ASL) czy polski język migowy (PJM), który jest kombinacją przestrzennego ułożenia ramion, rąk i palców oraz wykonywanego nimi ruchu w określonym kierunku. Integralnym elementem polskiego języka migowego jest alfabet palcowy. Słownictwo obejmuje kilka tysięcy pojęciowych znaków migowych i ma własną, specyficzną gramatykę pozycyjną, w której o sensie zdania decyduje kolejność wyrazów. Istnieje międzynarodowy język migowy GESTUNO, a w Polsce od kilkudziesięciu lat funkcjonuje język migany. Zawsze stosowany razem z językiem mówionym, tworzy tzw. system językowo-migowy, który stosuje się w nauczaniu dzieci niesłyszących.

FONOGESTY – specjalne ruchy jednej ręki (prawej lub lewej), które towarzyszą mówieniu. Dyskretne ruchy ręki i zmiany układów palców towarzyszą ruchom i zmianom układów narządów mowy. Ruchy i układy ręki są ściśle połączone i zsynchronizowane z ruchami i układami narządów mowy, uzupełniają to, co można zobaczyć na twarzy, i pozwalają odróżnić wymawiane głoski. Metoda ta została stworzona w Stanach Zjednoczonych w latach 60. XX w., jest znana na świecie pod nazwą Cued Speech – mowa ze wskazówkami, mowa wspomagana gestami ręki. Polska wersja została opracowana w 1984 r. przez dr hab. Kazimierę Krakowiak z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. 

METODA WERBO-TONALNA – utworzona w latach 50. XX w. przez prof. Petara Guberina, reprezentuje podejście wielozmysłowe, polegające na wykorzystywaniu aktywności motorycznej oraz pobudzaniu czucia za pomocą stymulacji wibracyjno-dotykowej w celu rozwijania umiejętności językowo-komunikacyjnych. Metoda stosowana w terapii dzieci z różnymi ubytkami słuchu, skuteczna w zakresie kształtowania percepcji i produkcji mowy (Trochymiuk 2007).

METODY NAUKI CZYTANIA I PISANIA, np. metoda symultaniczno-sekwencyjna czy metoda osiemnastu struktur wyrazowych oraz inne, stosowane są z powodzeniem jako metody stymulujące rozwój mowy werbalnej. Typowym narzędziem dla różnych użytkowników AAC (którzy opanują znajomość liter lub posiadły ją wcześniej, przed utratą możliwości porozumiewania się werbalnego) są tablice literowe.

METODA PODD (pragmatic organisation dynamic display) – pragmatyczna organizacja tablic dynamicznych. Specyficzny sposób organizacji słownictwa w indywidualnych pomocach komunikacyjnych użytkowników AAC, rozmieszczonego na wielu stronach (tablicach), które są ze sobą powiązane w taki sposób, że przejście z jednej tablicy do drugiej zależy od tego, jakie słowo zostało wcześniej wybrane (tablice dynamiczne). PODD to metoda autorstwa Gayli Porte, która powstała ponad 30 lat temu i obejmuje: 

• podłoże teoretyczne, dotyczące mechanizmu nabywania kompetencji językowych i komunikacyjnych przez osoby ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi (CCN),
• rozwiązania w zakresie tworzenia książek do komunikacji (w tym oprogramowanie zawierające matryce książek na dostęp zarówno bezpośredni, jak i alternatywny, opracowanych na różnych poziomach złożoności językowej),
• metody nauki korzystania z pomocy komunikacyjnych, aby osiągać cele językowe, operacyjne, społeczne i pragmatyczne (za: Włodarczyk 2023).
   

SYMBOLE ARASAAC – bezpłatny zestaw około 12 tysięcy symboli dostępnych online (https: arasaac.org/aac/pl/).

Do metod dotykowych AAC zaliczamy m.in. alfabet Lorma, polski punktowy alfabet do dłoni, wibracyjną metodę TADOMA.

Alfabet Hieronymusa Lorma wykorzystuje zjawisko czucia powierzchniowego. Porozumiewanie odbywa się przez kreślenie linii i stawianie punktów w odpowiednich miejscach dłoni partnera (jednym lub kilkoma palcami jednocześnie). Stosuje się także dodatkowe umowne sygnały dotykowe dotyczące innych części ciała – np. pleców, ramion.
Na podstawie alfabetu Lorma w Polsce opracowano punktowy alfabet do dłoni, nazywany także alfabetem dotykowym do ręki. Jest to metoda stosowana w komunikacji osób widzących z głuchoniewidomymi. W systemie tym poszczególnym literom, znakom przestankowym i liczbom przyporządkowane są konkretne punkty na wewnętrznej stronie dłoni oraz określony sposób ich wskazywania. Osoba widząca dotyka palcem określonego miejsca na ręce głuchoniewidomego partnera albo przeciąga palcem po jego dłoni: z góry na dół, z dołu do góry, poprzecznie ze strony lewej ku prawej i odwrotnie. Ze wskazanych w ten sposób liter, cyfr i znaków przestankowych można budować wyrazy, zdania, a nawet dłuższe wypowiedzi.

Wibracyjna metoda TADOMA – polega na odczytywaniu przez osobę głuchoniewidomą komunikatu partnera posługującego się mową przez wyczuwanie wibracji i ruchów mięśni jego warg, policzka, szyi. Następuje to w wyniku odpowiedniego ułożenia palców dłoni na twarzy osoby mówiącej (kciuk na dolnej wardze, palec wskazujący i środkowy na policzku i żuchwie, pozostałe dwa palce na krtani).

Urządzenia wysokiej technologii

Urządzenia AAC o wysokiej technologii to zaawansowane narzędzia komunikacyjne wspierające osoby z trudnościami w porozumiewaniu się.
Komunikatory głosowe (speech generating devices, SGD) to urządzenia, które generują mowę syntetyczną na podstawie tekstu lub symboli wprowadzanych przez użytkownika. Mogą to być zarówno proste urządzenia z kilkoma przyciskami, jak i zaawansowane tablety z aplikacjami komunikacyjnymi, które umożliwiają tworzenie pełnych zdań. Przykładem jest aplikacja Proloquo2Go, która jest używana na iPadach i innych urządzeniach mobilnych.

Aplikacje mobilne. Wraz z rozwojem technologii pojawiło się wiele aplikacji na smartfony i tablety, które wspierają komunikację. Aplikacje te często łączą funkcje komunikatorów głosowych z obrazkowymi tablicami komunikacyjnymi, oferując użytkownikom szerokie możliwości dostosowania do indywidualnych potrzeb. Popularne programy i aplikacje dostępne na polskim rynku to m.in. MÓWik (MÓWik Print jest wersją o niskiej technologii, umożliwia edycję i drukowanie), MÓWik Book, GADAczek, Grid 3, Comunicator 5, Go Talk Nowa, Boardmkaer Speaking Dynamically Pro, SymWriter, PCEye5, System C-eye Pro. Urządzenia te są niezwykle pomocne dla osób, które nie mogą skutecznie komunikować się werbalnie, umożliwiając im większą niezależność i pełniejsze zaangażowanie społeczne.

Dobór odpowiedniej metody

Wybór odpowiedniej metody czy właściwego systemu AAC zależy od wielu czynników, takich jak wiek, zdolności poznawcze, umiejętności motoryczne, a także preferencje użytkownika i jego otoczenia. Kluczowe jest przeprowadzenie całościowej oceny/diagnozy przez zespół specjalistów, w skład którego mogą wchodzić logopedzi, terapeuci zajęciowi, psycholodzy oraz rodzina użytkownika. Istotna jest także wielkość i ciężar urządzenia. Często potrzebne jest więcej niż jedno urządzenie czy zestawy pomocy, które mogą tworzyć systemy i stopniowo być wzbogacane i (lub) rozwijane. Istotnym elementem jest przeszkolenie osób pracujących z osobami korzystającymi z określonego narzędzia (pomocy, metody) AAC, w tym często członków rodziny osoby z niepełnosprawnością. Ważne jest zagwarantowanie serwisu. W odniesieniu do osób z niepełnosprawnościami „bardzo istotną rolę odgrywa zapewnienie im odpowiednich pozycji i fiksacji, które umożliwią korzystanie z urządzeń technologii wspomagającej” (Pilch 2007). 
Zasady doboru systemu komunikacji wspomagającej i alternatywnej:

• stopień motywacji do komunikowania się,
• aktualne sposoby komunikacji,
• poziom rozumienia mowy,
• zakres komunikowania się oraz podmioty w nim uczestniczące,
• poziom mowy czynnej,
• poziom funkcjonowania wzrokowego i słuchowego,
• poziom rozwoju intelektualnego,
• wyposażenie elektroniczne,
• poziom umiejętności czytania i pisania oraz zdolność posługiwania się komputerem,
• przebyte terapie logopedyczne.
   

Korzyści z używania komunikacji wspomagającej i alternatywnej

Zastosowanie AAC niesie za sobą wiele korzyści, zarówno dla osób z zaburzeniami komunikowania się, jak i dla ich otoczenia. Umożliwia wyrażenie potrzeb i pragnień, co prowadzi do poprawy jakości życia, zwiększa samodzielność i poczucie własnej wartości, a także zmniejsza frustrację wynikającą z niemożności komunikowania się. Dodatkowo wprowadzenie AAC może przyspieszyć rozwój mowy u dzieci, które z różnych powodów nie nabyły jej naturalnie. Funkcjonują różne fakty i mity na temat komunikacji wspomagającej i alternatywnej. Jednym z nich jest wynikająca z niewiedzy opinia, że AAC hamuje rozwój mowy werbalnej – oparte na dowodach fakty są takie, że komunikacja wspomagająca i alternatywna wspomaga mówienie oraz stanowi pomost do nauki czytania i pisania.

Podsumowanie

Mimo wielu korzyści istnieją również wyzwania związane z wdrożeniem komunikacji wspomagającej i alternatywnej. Jednym z nich jest dostępność odpowiednich narzędzi i technologii, które mogą być kosztowne. Ponadto skuteczne korzystanie z AAC wymaga regularnego treningu i wsparcia ze strony specjalistów oraz bliskich, co bywa czasochłonne. Ważne jest również, aby użytkownicy AAC oraz ich rodziny byli świadomi możliwości i ograniczeń tych metod, co pozwoli uniknąć nierealistycznych oczekiwań. Komunikacja wspomagająca i alternatywna oferuje szeroki wachlarz metod i narzędzi, które mogą znacznie poprawić jakość życia osób z zaburzeniami mowy – od prostych gestów przez systemy obrazkowe po zaawansowane urządzenia technologiczne. Ważne, aby pamiętać o indywidualnym podejściu do każdej osoby i o ciągłym dostosowywaniu metod komunikacji do jej potrzeb i możliwości. Zaznaczyć należy, że terapeuci w celu posługiwania się określonymi metodami powinni odbyć specjalistyczne szkolenia, uprawniające do posługiwania się daną metodą. W Polsce od 1999 r. funkcjonuje Stowarzyszenie ,,Mówić bez Słów”, którego głównym celem jest edukacja i propagowanie wiedzy na temat usprawniania i terapii w zakresie komunikacji pozawerbalnej dzieci i osób ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi. 

Literatura:

• Błeszyński J. (red.) (2008), Alternatywne i wspomagające metody komunikacji, Kraków.
• Grycman M. (2009), Sprawdź, jak się porozumiewam. Ocena efektywności porozumiewania się dzieci niemówiących wraz z propozycjami strategii terapeutycznych, Stowarzyszenie Rehabilitacyjne Centrum Rozwoju Porozumiewania się, Kraków.
• Grycman M., Kaczmarek B.B. (2014), Podręczny słownik terminów AAC (komunikacji wspomagającej i alternatywnej), Kraków.
• Mirecka U, Mark L. Knapp, Judith A. Hall (2001): Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich, Logopedia TOM 29, Lublin.
• Przebinda E., Michalik M., Grzelak E. (2023), Komunikacja wspomagająca i alternatywna (AAC) w praktyce logopedycznej i terapeutycznej, Gdańsk.
• Stobnicka-Stolarska Ł. (2002), Wspomagające i alternatywne sposoby porozumiewania się dzieci z zaburzeniami komunikacji werbalnej, „Logopedia”, t. 30, Lublin.
• Tetzchner S. von., Martinsen H. (2002), Wprowadzenie do wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się, Stowarzyszenie ,,Mówić bez Słów”, Warszawa.
• Trochymiuk A. (2007), Metoda werbo-tonalna w terapii dzieci z uszkodzeniami słuchu, „Logopedia”, t. 36, Lublin.

Źródła internetowe:

1. Marnik J., Englert-Bator A. (2019), Tworzenie i rozwijanie multimedialnego paszportu komunikacyjnego, „Edukacja – Technika – Informatyka”, nr 1, www.eti.rzeszow.pl. 
2. Pilch A. (2007), Technologia wspomagająca – wprowadzenie do bloku tematycznego, Biuletyn nr 14/2007 Kraków Stowarzyszenie ,,Mówić bez Słów”, https://aac.org.pl/wp-content/uploads/2019/10/nr-1_14_2007.pdf [dostęp: 12.09.2024 r.].
3. Włodarczyk K. (2023), Metoda PODD Najważniejsze założenia, „Terapia Specjalna”, nr 29, http://www.integra.rsl.pl/p,s,terapia_rehabilitacja_wsparcie,s2,komunikacja_alternatywna.html [dostęp: 12.09.2024 r.].