Narzędzia diagnostyczne w neurologopedii dorosłych

Afazja

Dostęp do narzędzi diagnostycznych dysartrii i dysfagii jest nieco lepszy. Jednak istnieje pilna potrzeba opracowania bądź adaptacji testów językowych, by praktykujący logopedzi nie zdawali się jedynie na opracowane przez siebie (często znakomite) próby kliniczne, tłumaczone samodzielnie, lecz niestandaryzowane i niespolonizowane narzędzia zagraniczne oraz na własne doświadczenie. Chociaż w Standardach Logopedycznych (Grabias i wsp. 2012) autorzy zalecają podejście eksperymentalno-kliniczne, wydaje się ono – zwłaszcza początkującym neurologopedom – trudną i niepewną drogą. Pozwala to wprawdzie na orientację w deficytach pacjenta i zaplanowanie odpowiedniej terapii, jednak tak pozyskane dane nie mogą być porównywane ze sobą i nie stanowią wiarygodnego materiału w opracowaniach naukowych, a bez nich nasza dziedzina nie będzie się rozwijać.

Dodatkowym utrudnieniem jest niejednolita klasyfikacja i nomenklatura zaburzeń językowych, utrudniająca porozumiewanie się specjalistów kształconych w różnych ośrodkach. Wymienione w tabeli 1 pełne testy do oceny afazji nie są dostępne na rynku wydawniczym. Rozpowszechniane są jedynie pomiędzy specjalistami i studentami neurologopedii. Często budzi to wątpliwości co do ich poprawności, legalności użycia oraz uniemożliwia powołanie się na pozyskane dzięki nim wyniki badań w poważnych publikacjach naukowych. Niepewność budzi również wśród neurologopedów wykorzystywanie narzędzi, którymi posługują się neuropsycholodzy. Tymczasem nie ma formalnych ograniczeń, zwłaszcza w użyciu przesiewowych testów funkcji poznawczych (np. Mini Mental Scale Examination – MMSE, ACEE), które zostały opracowane właśnie w celu wstępnej oceny przez innych specjalistów, a po wykryciu dysfunkcji – skierowania pacjenta do neuropsychologa. Neurologopeda nie może na ich podstawie wystawić wiążącej opinii na temat funkcjonowania poznawczego i emocjonalnego pacjenta – to domena neuropsychologii. Jeśli jednak korzysta z badań (zwłaszcza testów przesiewowych), ma prawo interpretować ich wyniki w swojej dziedzinie, odnosząc się do zdiagnozowanych ograniczeń komunikacji językowej i stawiając hipotezy odnoszące się do poznawczych przyczyn deficytów.

Tabela 1. Narzędzia do diagnozy zaburzeń językowych

Rodzaj testu	Diagnoza zaburzeń językowych (afazja)	Literatura	Uwagi
Test przesiewowy	Skala oceny dynamiki afazji – SODA Frenchay Aphasia Screening Test – FAST	Puchowska-Florek M., Książkiewicz B., Nowaczewska M., Ocena przydatności wybranych skal i testów do oceny afazji u pacjentów w ostrym okresie udaru mózgu, „Udar Mózgu” 2005, t. 7, nr 2, s. 39–47; Enderby P., Wood V., Wade O., The Frenchay Aphasia Screening Test: a short, simple test for aphasia appropriate for nonspecialist, „Journal of Rehabilitation Medicine” 1987a, nr 8, s. 166–170 (polska adaptacja: Bitniok M.)
Test rozbudowany standaryzowany	Test do diagnozy afazji Krakowska neurolingwistyczna bateria diagnostyki afazji Test obrazkowo-literowy do badania afazji Kwestionariusz diagnostyczny zaburzeń mowy ze szczególnym uwzględnieniem afazji i dysartrii dla młodzieży i dorosłych Bateria językowa z Sydney – do badania pierwotnej postępującej afazji. Skala oceny zaburzeń językowych w postępującej afazji	Goodglass H., Kaplan E., The Assessment of Aphasia and Related Disorders, Philadelfia 1983. (tłumaczenie oraz adaptacja lingwistyczna i pragmatyczna H.K. Ulatowska, M. Sadowska, D. Kądzielawa na podstawie wydania II); Pąchalska M., Kaczmarek B.L.J., Knapik H., Cracow Neurolinguistic Battery of Aphasia Examinnation. Special Issue devoted A.R. Luria, „Aphasiology” 2007, vol. 9, nr 2, s. 193–206; Szumska J., Metody badania afazji, Warszawa 1980; Szłapa K., Tomasik I., Wrzesiński S., Kwestionariusz diagnostyczny zaburzeń mowy ze szczególnym uwzględnieniem afazji i dysartrii dla młodzieży i dorosłych, Gdańsk 2014; Savage S., Hsieh S., Leslie F., Foxe D., Piguet O., Hodges J.R., Sydney Language Battery (SYD BAT), [bmw] 2011; Leyton H., Progressive Aphasia Language Scale, [bmw] 2011	Wersja eksperymentalna, niedostępna w sprzedaży (1) Niewznawiane wydania, niedostępne w sprzedaży (3) Niedostępne na polskim rynku wydawniczym (5, 6)
Ocena poszczególnych funkcji	FAS Token Test (Test żetonów) Test do badania słuchu fonemowego Test do badania rozumienia mowy u dzieci i dorosłych Bostoński test nazywania Bateria testów do badania pamięci semantycznej z Cambridge	Lezak M.D., Neuropsychological assessment, Oxford 1995; De Renzi E., Vignolo L.A., The Token Test: a sensitive test to detect receptive disturbances in aphasia, „Brain” 1962,  nr 85, t. 4, s. 665–678.  Szeląg E., Szymaszek A., Test do badania słuchu fonemowego, Gdańsk 2006; Szeląg E., Szymaszek A., Test do badania rozumienia mowy u dzieci i dorosłych, Gdańsk 2014. Kaplan E., Goodglass H., Weintraub S., Boston Naming Test, Boston 1983; Adlam A.L.R., Patterson K.,  Bozeat S., Hodges J.R., Cambridge  Semantic Memory Test Battery, „Neurocase” 2010, nr 16(3), s. 193–207	Niedostępne na polskim rynku wydawniczym (5, 6)
Próby kliniczne	Zestaw prób do badania wyższych czynności nerwowych u chorych z ogniskowymi uszkodzeniami mózgu Zadania językowe z ACE – III	Łucki W., Zestaw prób do badania procesów poznawczych u pacjentów z uszkodzeniami mózgu. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1995; Hodges J.R., Larner A.J., Addenbrooke’s Cognitive Examinations: ACE, ACE-R, ACE-III, ACEapp, and M-ACE. Cognitive Screening Instruments, Springer 2017, s. 109–137; polska wersja Skali ACE-III opracowana pod kierunkiem dr E. Sitek, M. Sendereckiej

 

Tabela 2. Narzędzia do oceny motorycznych zaburzeń mowy – dysartrii

Rodzaj testu	Diagnoza motorycznych zaburzeń mowy – dysartrii	Literatura	Uwagi
Test przesiewowy	brak	brak	brak
Test rozbudowany standaryzowany	Skala oceny dyzartrii Robertsona Ocena stanu dyzartrii Skala do oceny zrozumiałości wypowiedzi, Karty badania FDA-III (Frenchay Dysarthria Assessment)	Tarkowski Z., Diagnoza i terapia osób dorosłych z dyzartrią [w:] Gałkowski T. (red.), Podręcznik akademicki, Logopedia, t. 2: Pytania i odpowiedzi. Opole 2003, s. 784–786; Gatkowska I., Diagnoza dyzartrii u dorosłych w neurologii klinicznej, Kraków 2012; Jauer-Niworowska O., Dyzartria. Wskazówki do diagnozy różnicowej poszczególnych typów dyzartrii, Gliwice 2009; Enderby P., Palmer R., Frenchay Dysarthria Assessment – Second Edition, [bmw] 2008.	Tłumaczenie własne (4)
Test pojedynczych funkcji	Skala oceny funkcji nerwu twarzowego Skala oceny głosu GRBAS	House J.W., Brackmann D.E., Facial nerve grading system, „Otolaryngology–Head and Neck Surgery” 1985, nr 93 (2), s. 146–147; Wood J.M., Athanasiadis T., Allen J., Laryngitis, „BMJ” 2014 [online:] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25300640?_ga=2.183008163.447477346.1571393836‒1662353356.1571393836
Kwestionariusze samooceny	Wskaźnik niepełnosprawności głosowej VHI – Voice Handicap Index Skala dyskomfortu traktu głosowego VTD – Vocal Tract Discomfort	Pruszewicz A., Obrębowski A., Wiskirska-Woźnica B., Wojnowski W., W sprawie kompleksowej oceny głosu–własna modyfikacja testu samooceny niesprawności głosu (Voice Handicap Index), „Otolaryngologia Polska” 2004, nr 58, s. 547–549; Niebudek-Bogusz E., Woźnicka E., Śliwińska-Kowalska M., Ocena przydatności skali traktu głosowego (VTD) w diagnostyce dysfonii czynnościowej, „Otorynolaryngologia” 2010, nr 9 (4), s. 204–209

 

Pokrewnym tematem jest ocena postępujących zaburzeń językowych i zaburzeń mowy towarzyszących chorobom neurodegeneracyjnym. Tu splatają się ściśle kompetencje neuropsychologa i neurologopedy, nie powinny one być jednak traktowane konkurencyjnie, lecz jako poszerzenie wiedzy o dysfunkcjach, o inną perspektywę.

Apraksja mowy

Niezagospodarowanym obszarem jest diagnoza apraksji mowy, która wprawdzie stanowi element afazji ruchowej, może jednak nie występować w obrazie klinicznym tego typu afazji, a może też w nim dominować, będąc najpilniejszą potrzebą terapeutyczną chorego. Bardzo rzadko w praktyce klinicznej spotyka się izolowane zaburzenia o typie apraksji mowy, bez cech zaburzeń językowych. Prawdopodobnie ze względu na niewielką częstotliwość występowania nie wszyscy neurologopedzi potrafią diagnozować i różnicować powyższe zaburzenia, tym więc pilniejsza jest potrzeba stworzenia lub adaptacji na potrzeby języka polskiego odpowiednich narzędzi. Niewystarczające wydają się nieliczne próby w Bostońskim Teście Afazji.

 

Tabela 3. Narzędzia do oceny dysfunkcji połykania – dysfagii

Rodzaj testu	Ocena zaburzeń połykania – dysfagii	Literatura	Uwagi
Test przesiewowy/próby kliniczne	Test 90 ml wody Test Daniels Dysphagia Limit Zmodyfikowany test z niebieskim barwnikiem Evansa	DePippo i in., Validation of the 3-oz water swallow test for aspiration following stroke, „Archives of Neurology” 1992 nr 49, s. 1259–1261; Suiter D.M. Leder S.B., Clinical utility of the 3-ounce water swallow test, „Dysphagia” 2008 nr 23, s. 244–250; Daniels S.K. i in., Clinical Assessment of Swallowing and Prediction of Dysphagia Severity, „American Journal of Speech-Language Pathology” 1997, nr 6, s. 17–24; Ertekin C., Aydogdu I., Yuceyar N., Piecemeal deglutition and dysphagia limit in normal subjects and in patients with swallowing disorders, „Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry” 1996, nr 61 (65), s. 491–496; Belafsky P.C., Blumenfeld L., Lepage A., Nahrstedt K., The accuracy of the modified Evan’s blue dye test in predicting aspiration, „Laryngoscope” 2003...