Metoda integracji sensorycznej – najczęstsze wsparcie terapii logopedycznej

Dziecko z zaburzeniami mowy często wymaga wspomagania również innych funkcji istotnych w jego rozwoju. Zazwyczaj trafia do naszego gabinetu tylko z trudnościami w wymowie, a okazuje się, że wada wymowy nie jest jedynym problemem w rozwoju dziecka. Diagnozujemy ich znacznie więcej i wówczas terapia logopedyczna może okazać się niewystarczająca. W takiej sytuacji do zajęć logopedycznych warto dołączyć pracę z wykorzystaniem różnych metod ruchowych i terapii dysfunkcji sensorycznych, które pozwolą dziecku na prawidłowy rozwój. Z przeprowadzonych badań własnych wynika, że najczęściej terapia logopedyczna jest wspierana metodą integracji sensorycznej (SI). Metoda ta przeznaczona jest dla dzieci, u których oprócz zaburzeń mowy stwierdzono dysfunkcje przetwarzania sensorycznego. Dzieci z tymi dysfunkcjami rodzi się coraz więcej, a nasza wiedza na temat tych problemów występujących u dzieci staje się bogatsza. Terapia SI jest prowadzona w formie atrakcyjnej dla pacjenta, terapia ta bowiem „to połączenie sztuki i nauki”¹.

Jak się rozwija integracja sensoryczna?

Integracja sensoryczna jest procesem przetwarzania w naszym mózgu różnych informacji, które wykorzystujemy na co dzień w zwykłych zadaniach życiowych. Można nawet określić, że jest to zbiór wszystkich doświadczeń, jakie zbiera mózg poprzez zmysły – zarówno z ciała, jak i z otoczenia, w którym człowiek się znajduje. Czasami w procesie tym mogą zachodzić różne nieprawidłowości, które przejawiają się właśnie jako dysfunkcje integracji sensorycznej. W najczystszej postaci występują one u dzieci rozwijających się prawidłowo pod względem intelektualnym, ale mogą też występować jako zaburzenia współistniejące².

Zmysły dostarczają nam informacji o fizycznej kondycji ciała i otoczenia wokół nas. Dane docierają z receptorów dotykowych, wzrokowych, słuchowych, smakowych czy węchowych, a nasz mózg nieustannie organizuje te wiadomości, integrując je ze sobą, segregując je, rozpoznając i lokalizując w odpowiednie miejsca. Prawidłowe kształtowanie się tych procesów możemy dostrzec w percepcji, planowaniu ruchu, postawie, emocjach, napięciu mięśniowym czy procesie uczenia się. Jeśli zaś wystąpią nieprawidłowości tego procesu, możemy dostrzec u dziecka takie trudności jak: nadmierne pobudzenie, kłopoty z koncentracją uwagi, wzmożona ruchliwość, zaburzenia w rozwoju koordynacji ruchu czy umiejętności pisania i czytania³.

Podstawą rozważań w teorii integracji sensorycznej jest praca mózgu. Wiadomo, że nasz OUN scala wrażenia zmysłowe, które są odbierane przez receptory ciała. Proces scalania wrażeń zmysłowych w dużej mierze pozostaje poza ludzką kontrolą, gdyż centrum przetwarzania informacji zmysłowych znajduje się w okolicy wzgórza i pniu mózgu. Oprócz zmysłów, dzięki którym widzimy, czujemy, słyszymy i których jesteśmy świadomi, nasze ciało posiada również inne systemy zmysłowe, o których istnieniu przeciętny człowiek często nie wie. Systemy te funkcjonują już w życiu płodowym. Jean A. Ayres podkreśla, jak ważną rolę odgrywają te najwcześniejsze ontogenetycznie systemy zmysłowe, takie jak układ przedsionkowy, dotykowy czy proprioceptywny. Zmysł dotyku służy odbiorowi i różnicowaniu wrażeń czuciowych z powierzchni skóry, zmysł przedsionkowy (zwany też błędnikowym) odbiera siłę grawitacji i umożliwia przeciwstawianie się jej, a przy tym zachowanie równowagi, szczególnie przy zmianach pozycji ciała. Zmysł priopriocepcji (tzw. czucie głębokie) to odczuwanie siebie. Natomiast zmysł kinestezji pozwala na czucie wykonywanych ruchów ciała, ich siły i zasięgu.

Jean. A. Ayres opisała rozwój integracji sensorycznej jako 4-etapowy model, który powstaje w pierwszych latach życia dziecka. Autorka wychodzi z założenia, że jeśli dziecko na pierwszych etapach nie będzie w stanie rozwinąć przewidzianych na pierwszym poziomie umiejętności, wówczas może to powodować pojawienie się zaburzeń w umiejętnościach dziecka lub w jego zachowaniu na kolejnych etapach⁴. Wiadomo, że reakcje na bodźce pojawiają się już w życiu płodowym i już wówczas współpracują ze sobą zmysły dotyku, równowagi i propriocepcji. Rozwój procesów integracji sensorycznej dokonuje się stopniowo, dziecko osiąga kolejne poziomy.

Poziom I
Na tym poziomie następuje rozwój umiejętności przetwarzania bodźców proprioceptywnych, przedsionkowych i dotykowych. Rozwijają się reakcje równoważne i napięcie mięśniowe. Wówczas następuje początek współpracy pomiędzy mięśniami poruszającymi gałkami ocznymi, rozwija się integracja odruchów: odruchy postawy, prostowania i równowagi.

Poziom II
Ten poziom dotyczy początków rozwoju schematu ciała. Dziecko zaczyna mieć wyobrażenie i świadomości posiadanego ciała. Wówczas następuje rozwój motoryki dużej i podstawowych zręczności. Pojawiają się planowanie ruchu, kinestezji, integracji ruchów obu stron ciała oraz stabilności postawy. Pojawiają się początki percepcji słuchowej i wzrokowej.

Poziom III
Na tym poziomie następuje rozwój precyzyjnych ruchów ręki, pojawiają się dominacja jednej strony ciała i różnicowania stron ciała. Pojawiają się koordynacja wzrokowo-ruchowa i koordynacja dotykowo-wzrokowo-kinestetyczna oraz celowość działania.

Poziom IV
Na ostatnim etapie pojawia się zdolność do koncentracji uwagi, organizacji i porządkowania wrażeń oraz odpowiedniej reakcji na bodźce, co będzie umożliwiało naukę czytania, pisania i liczenia. Na tym poziomie następuje też rozwój procesów dotyczących tworzenia pojęć, dokonuje się organizacja zachowań społecznych, kształtuje szacunek do samego siebie. Następuje rozwój myślenia abstrakcyjnego i rozumowania oraz ustala dominacja półkul mózgowych⁵.

Jeśli dziecko rozwija się prawidłowo, integracja zmysłowa się doskonali i następuje w czasie zwykłych codziennych czynności, natomiast jeśli występują dysfunkcje wiążące się ze złą modulacją wrażeń, zwłaszcza dotykowych, proprioceptywnych i przedsionkowych, wówczas wskazane jest wykonanie diagnozy i rozpoczęcie terapii. Najczęściej nieprawidłowa reakcja na bodźce może przebiegać w sposób nadwrażliwy lub podwrażliwy. Skutkiem tego typu trudności może być unikanie pewnych sytuacji, które te doświadczenia mogą zapewnić, i wówczas występują zaburzenia zarówno w rozwoju mowy, jak i uczenia się.

Jean A. Ayres, badając różne zaburzenia, wyróżniła pewne czynniki charakteryzujące grupę dzieci z zaburzeniami percepcyjno-motorycznymi. Opierała się w diagnozie na własnych testach, które później określono Południowo--Kalifornijskimi Testami Integracji Sensorycznej (Southern Kalifornia Sensory Integration Tests). Testy J. Ayres w niektórych środowiskach terapeutycznych wykorzystywane są do diagnozy po dziś dzień.

Typologia zaburzeń integracji sensorycznej

Lucy Jane Miller klasyfikuje zaburzenia przetwarzania bodźców sensorycznych (Sensory Proocessing Disorder, SPD) jako:

• zaburzenia modulacji sensorycznej (Sensory Modulation Disorder, SMD) z po...