Metoda integracji sensorycznej – najczęstsze wsparcie terapii logopedycznej

Dziecko z zaburzeniami mowy często wymaga wspomagania również innych funkcji istotnych w jego rozwoju. Zazwyczaj trafia do naszego gabinetu tylko z trudnościami w wymowie, a okazuje się, że wada wymowy nie jest jedynym problemem w rozwoju dziecka. Diagnozujemy ich znacznie więcej i wówczas terapia logopedyczna może okazać się niewystarczająca. W takiej sytuacji do zajęć logopedycznych warto dołączyć pracę z wykorzystaniem różnych metod ruchowych i terapii dysfunkcji sensorycznych, które pozwolą dziecku na prawidłowy rozwój. Z przeprowadzonych badań własnych wynika, że najczęściej terapia logopedyczna jest wspierana metodą integracji sensorycznej (SI). Metoda ta przeznaczona jest dla dzieci, u których oprócz zaburzeń mowy stwierdzono dysfunkcje przetwarzania sensorycznego. Dzieci z tymi dysfunkcjami rodzi się coraz więcej, a nasza wiedza na temat tych problemów występujących u dzieci staje się bogatsza. Terapia SI jest prowadzona w formie atrakcyjnej dla pacjenta, terapia ta bowiem „to połączenie sztuki i nauki”¹.

Jak się rozwija integracja sensoryczna?

Integracja sensoryczna jest procesem przetwarzania w naszym mózgu różnych informacji, które wykorzystujemy na co dzień w zwykłych zadaniach życiowych. Można nawet określić, że jest to zbiór wszystkich doświadczeń, jakie zbiera mózg poprzez zmysły – zarówno z ciała, jak i z otoczenia, w którym człowiek się znajduje. Czasami w procesie tym mogą zachodzić różne nieprawidłowości, które przejawiają się właśnie jako dysfunkcje integracji sensorycznej. W najczystszej postaci występują one u dzieci rozwijających się prawidłowo pod względem intelektualnym, ale mogą też występować jako zaburzenia współistniejące².

Zmysły dostarczają nam informacji o fizycznej kondycji ciała i otoczenia wokół nas. Dane docierają z receptorów dotykowych, wzrokowych, słuchowych, smakowych czy węchowych, a nasz mózg nieustannie organizuje te wiadomości, integrując je ze sobą, segregując je, rozpoznając i lokalizując w odpowiednie miejsca. Prawidłowe kształtowanie się tych procesów możemy dostrzec w percepcji, planowaniu ruchu, postawie, emocjach, napięciu mięśniowym czy procesie uczenia się. Jeśli zaś wystąpią nieprawidłowości tego procesu, możemy dostrzec u dziecka takie trudności jak: nadmierne pobudzenie, kłopoty z koncentracją uwagi, wzmożona ruchliwość, zaburzenia w rozwoju koordynacji ruchu czy umiejętności pisania i czytania³.

Podstawą rozważań w teorii integracji sensorycznej jest praca mózgu. Wiadomo, że nasz OUN scala wrażenia zmysłowe, które są odbierane przez receptory ciała. Proces scalania wrażeń zmysłowych w dużej mierze pozostaje poza ludzką kontrolą, gdyż centrum przetwarzania informacji zmysłowych znajduje się w okolicy wzgórza i pniu mózgu. Oprócz zmysłów, dzięki którym widzimy, czujemy, słyszymy i których jesteśmy świadomi, nasze ciało posiada również inne systemy zmysłowe, o których istnieniu przeciętny człowiek często nie wie. Systemy te funkcjonują już w życiu płodowym. Jean A. Ayres podkreśla, jak ważną rolę odgrywają te najwcześniejsze ontogenetycznie systemy zmysłowe, takie jak układ przedsionkowy, dotykowy czy proprioceptywny. Zmysł dotyku służy odbiorowi i różnicowaniu wrażeń czuciowych z powierzchni skóry, zmysł przedsionkowy (zwany też błędnikowym) odbiera siłę grawitacji i umożliwia przeciwstawianie się jej, a przy tym zachowanie równowagi, szczególnie przy zmianach pozycji ciała. Zmysł priopriocepcji (tzw. czucie głębokie) to odczuwanie siebie. Natomiast zmysł kinestezji pozwala na czucie wykonywanych ruchów ciała, ich siły i zasięgu.

Jean. A. Ayres opisała rozwój integracji sensorycznej jako 4-etapowy model, który powstaje w pierwszych latach życia dziecka. Autorka wychodzi z założenia, że jeśli dziecko na pierwszych etapach nie będzie w stanie rozwinąć przewidzianych na pierwszym poziomie umiejętności, wówczas może to powodować pojawienie się zaburzeń w umiejętnościach dziecka lub w jego zachowaniu na kolejnych etapach⁴. Wiadomo, że reakcje na bodźce pojawiają się już w życiu płodowym i już wówczas współpracują ze sobą zmysły dotyku, równowagi i propriocepcji. Rozwój procesów integracji sensorycznej dokonuje się stopniowo, dziecko osiąga kolejne poziomy.

Poziom I
Na tym poziomie następuje rozwój umiejętności przetwarzania bodźców proprioceptywnych, przedsionkowych i dotykowych. Rozwijają się reakcje równoważne i napięcie mięśniowe. Wówczas następuje początek współpracy pomiędzy mięśniami poruszającymi gałkami ocznymi, rozwija się integracja odruchów: odruchy postawy, prostowania i równowagi.

Poziom II
Ten poziom dotyczy początków rozwoju schematu ciała. Dziecko zaczyna mieć wyobrażenie i świadomości posiadanego ciała. Wówczas następuje rozwój motoryki dużej i podstawowych zręczności. Pojawiają się planowanie ruchu, kinestezji, integracji ruchów obu stron ciała oraz stabilności postawy. Pojawiają się początki percepcji słuchowej i wzrokowej.

Poziom III
Na tym poziomie następuje rozwój precyzyjnych ruchów ręki, pojawiają się dominacja jednej strony ciała i różnicowania stron ciała. Pojawiają się koordynacja wzrokowo-ruchowa i koordynacja dotykowo-wzrokowo-kinestetyczna oraz celowość działania.

Poziom IV
Na ostatnim etapie pojawia się zdolność do koncentracji uwagi, organizacji i porządkowania wrażeń oraz odpowiedniej reakcji na bodźce, co będzie umożliwiało naukę czytania, pisania i liczenia. Na tym poziomie następuje też rozwój procesów dotyczących tworzenia pojęć, dokonuje się organizacja zachowań społecznych, kształtuje szacunek do samego siebie. Następuje rozwój myślenia abstrakcyjnego i rozumowania oraz ustala dominacja półkul mózgowych⁵.

Jeśli dziecko rozwija się prawidłowo, integracja zmysłowa się doskonali i następuje w czasie zwykłych codziennych czynności, natomiast jeśli występują dysfunkcje wiążące się ze złą modulacją wrażeń, zwłaszcza dotykowych, proprioceptywnych i przedsionkowych, wówczas wskazane jest wykonanie diagnozy i rozpoczęcie terapii. Najczęściej nieprawidłowa reakcja na bodźce może przebiegać w sposób nadwrażliwy lub podwrażliwy. Skutkiem tego typu trudności może być unikanie pewnych sytuacji, które te doświadczenia mogą zapewnić, i wówczas występują zaburzenia zarówno w rozwoju mowy, jak i uczenia się.

Jean A. Ayres, badając różne zaburzenia, wyróżniła pewne czynniki charakteryzujące grupę dzieci z zaburzeniami percepcyjno-motorycznymi. Opierała się w diagnozie na własnych testach, które później określono Południowo--Kalifornijskimi Testami Integracji Sensorycznej (Southern Kalifornia Sensory Integration Tests). Testy J. Ayres w niektórych środowiskach terapeutycznych wykorzystywane są do diagnozy po dziś dzień.

Typologia zaburzeń integracji sensorycznej

Lucy Jane Miller klasyfikuje zaburzenia przetwarzania bodźców sensorycznych (Sensory Proocessing Disorder, SPD) jako:

• zaburzenia modulacji sensorycznej (Sensory Modulation Disorder, SMD) z podtypem nadreaktywnym, podreaktywnym oraz poszukiwaniem bodźców sensorycznych,
• sensoryczne zaburzenia motoryczne (Sensory Based Motor Disorder, SBMD) z podtypem dyspraksji oraz zaburzeń posturalnych,
• zaburzenia dyskryminacji sensorycznej (Sensory Discrimination Disorder, SDD) mogą dotyczyć wybranych modalności zmysłowych, tj. zmysłu wzroku, słuchu, smaku, węchu, dotyku oraz czucia głębokiego⁶.

Zbigniew Przyrowski podzielił zaburzenia procesów sensorycznych w swojej publikacji na podobne trzy grupy i opisał jako:

1. Zaburzenia modulacji sensorycznej
   W tym typie zaburzenia procesów integracji sensorycznej występuje nieprawidłowe reagowanie na bodźce sensoryczne, co przejawia się zachowaniem niedostosowanym do stopnia, intensywności i natury bodźca sensorycznego. W tej kategorii zaburzeń możemy wyróżnić:
   • nadwrażliwość sensoryczną, czyli takie zachowania, które charakteryzują się większą siłą reakcji i dłuższym czasem jej trwania; nadwrażliwość sensoryczna może dotyczyć jednego systemu, wówczas określana jest jako obronność dotykowa lub kilku systemów sensorycznych, mówimy  wtedy o obronności sensorycznej,
   • podwrażliwość sensoryczną – zachowania cechujące się obniżoną reaktywnością lub brakiem reakcji na zewnętrzne bodźce sensoryczne; najczęściej dotyczą systemu dotykowego, przedsionkowego i prioproceptywnego; mogą występować w postaci obniżonego progu czucia, dużej potrzeby stymulacji czucia głębokiego, wzmożonej potrzeby ruchu, ponieważ układ przedsionkowy nie rejestruje wrażeń ruchowych,
   • poszukiwanie wrażeń sensorycznych charakteryzuje się „[…] poszukiwaniem określonych wrażeń o dużej intensywności, często dotyczy wrażeń pochodzących z ruchu i propriocepcji”⁷.
2. Zaburzenia ruchowe na bazie sensorycznej
   Dysfunkcje w tym typie przejawiają się głównie nieprawidłowo rozwiniętymi posturalnymi lub wolicjonalnymi ruchami. Wyróżniamy tu:
   • dyspraksję – zaburzenie polegające na ograniczeniu zdolności planowania i wykonania sprawnego wykonania zadania ruchowego,
   • zaburzenia posturalne, czyli trudności z przyjęciem pozycji bezruchu, z właściwą stabilizacją ciała podczas spoczynku oraz podczas ruchu w zależności od czynników zewnętrznych.
3. Zaburzenia różnicowania sensorycznego
   Charakteryzują się trudnościami dotyczącymi interpretacji właściwości i jakości sensorycznych bodźców, ograniczoną możliwością dostrzegania podobieństw i różnic między bodźcami sensorycznymi. Najczęściej dotyczą zaburzeń różnicowania słuchowego, wzrokowego i dotykowego⁸.

Przyczyny dysfunkcji integracji sensorycznej

Analizując przyczyny dysfunkcji integracji sensorycznej wymienione przez C.S. Kranowitz, zauważamy, że wszystkie te czynniki predysponujące do dysfunkcji integracji sensorycznej mogą być również przyczynami zaburzeń mowy. Autorka wymienia 6 zasadniczych czynników:

1. Uwarunkowania genetyczne lub (i) dziedziczne.
2. Czynniki prenatalne, tj.:
   • substancje szkodliwe dla płodu,
   • palenie papierosów, picie alkoholu lub stosowanie innych  używek przez matkę,
   • ciąże mnogie.
3. Przedwczesny poród.
4. Niska masa urodzeniowa.
5. Stres dziecka zaraz po narodzinach (zwraca uwagę głównie stres na skutek cięcia cesarskiego).
6. Niekorzystne okoliczności okołoporodowe, tj.: czynniki środowiska, przedłużająca się żółtaczka, niedostateczna stymulacja, długotrwała hospitalizacja⁹.

Diagnoza integracji sensorycznej

Procesy integracji sensorycznej możemy badać poprzez obserwację różnych zachowań: koordynacji ruchu, wrażliwości sensorycznej, reakcji zmysłów podczas różnych doświadczeń. Dzięki tej obserwacji i pogłębionej analizie możemy oceniać wpływ różnych zjawisk na dane dziecko. Integracja sensoryczna jest procesem, który badamy i oceniamy, zadając sobie pytanie: Na ile dezorganizuje nasze zachowanie, jeśli przebiega nieprawidłowo¹⁰?

W diagnozie specjalistycznej wykorzystywane są różne narzędzia, które służą wnikliwej analizie funkcjonowania dziecka.

Wywiad

W wywiadzie zadawanych jest szereg pytań, niektóre z nich celowo się powtarzają. Pytania zostały odpowiednio pogrupowane w celu określenia funkcjonowania poszczególnych systemów zmysłowych, zachowania dziecka oraz zdiagnozowania zakresu jego kłopotów. Pytania, które zadajemy rodzicowi, są tożsame z tymi zadawanymi w wywiadzie logopedycznym, dotyczą bowiem okresu prenatalnego, przebiegu porodu, stanu dziecka po porodzie, przebiegu rozwoju psychomotorycznego, rozwoju zabawy.

Kwestionariusz sensomotoryczny Zbigniewa Przyrowskiego

Kwestionariusz wskazuje na możliwość występowania nieprawidłowości w zakresie działania systemu przedsionkowego, systemu czuciowego, obustronnej koordynacji, schematu ciała, orientacji przestrzennej, planowania motorycznego, systemu wzrokowego i słuchowego, czyli syndromów posturalno-okoruchowych, dysfunkcji modulacji sensorycznej.
Interpretacji wyników kwestionariusza sensorycznego dokonuje się na podstawie wiedzy terapeuty z zakresu teorii integracji sensorycznej oraz odnosi się do klucza odpowiedzi dla dzieci do lat 7. Można też posłużyć się innym kwestionariuszami sensomotorycznymi.

Następnie terapeuta wykonuje szereg testów, przeprowadza obserwację kliniczną, a na koniec pisze wnikliwy i dokładny raport.

Jean A. Ayres, badając różne zaburzenia, wyróżniła pewne czynniki charakteryzujące grupę dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej. Opierała się w diagnozie na własnych testach, które później określono Południowo-Kalifornijskimi Testami Integracji Sensorycznej (Southern Kalifornia Sensory Integration Tests). Testy J. Ayres w niektórych środowiskach terapeutycznych wykorzystywane są do diagnozy do dzisiaj.

Terapia integracji sensorycznej

Celem terapii integracji sensorycznej nie jest wyposażenie dziecka w konkretne umiejętności, lecz taka stymulacja procesów neuronalnych i systemów bazowych, która pozwoli na naturalny jego rozwój. Dlatego ważny jest czynny udział dziecka we wszystkich zaproponowanych ćwiczeniach. Terapia powinna być tak zaplanowana, aby dostarczyć bodźców zmysłowych, na których podstawie dziecko będzie mogło ukształtować w sobie normatywne reakcje adaptacyjne potrzebne przy zmieniających się warunkach środowiskowych. Mimo że zajęcia mają charakter zabawy, to jednak są strukturalizowanym na podstawie diagnozy procesem terapeutycznym, w którym jest wykorzystywana wiedza wykwalifikowanego terapeuty i zastosowane odpowiednie ćwiczenia i sprzęt ¹¹.¹²