Logopedyczne ćwiczenia przygotowawczo- -profilaktyczne wspomagające rozwój dziecka w wieku przedszkolnym (część 2)

Ćwiczenia usprawniające narządy mowy

Aparat artykulacyjny (nasada) tworzą trzy jamy rezonacyjne: jama gardłowa, ustna i nosowa oraz dodatkowy zespół przestrzeni rezonacyjnych utworzony przez zatoki przynosowe1. Jama gardłowa i ustna, tworzące jeden wspólny kanał, są rezonatorami o zmiennym kształcie. Zmiany kształtu zapewniają ruchy języka, warg, podniebienia miękkiego, żuchwy oraz krtani. Zwężeniem jamy gardłowej kierują mięśnie zwieracze gardła, które umożliwiają zamknięcie kanału przepływu strumienia wydychanego powietrza do rezonatora nosowego. Zmienny kształt jamy ustnej warunkuje ruchliwość podniebienia miękkiego, które przy wymawianiu głosek ustnych unosi się i zamyka przejście do jamy nosowej, oraz ruchy języka, które – jeśli są prawidłowe z logopedycznego punktu widzenia – warunkują poprawną wymowę. Jama nosowa jest rezonatorem niezmieniającym pojemności. Bierze ona udział w powstawaniu głosek nosowych. O ostatecznej jakości tworzonego dźwięku decyduje zatem sprawność ruchowa narządów mownych, przede wszystkim języka, warg, podniebienia miękkiego i żuchwy. Im sprawniejsze są mięśnie uczestniczące w powstawaniu mowy, tym większe są płynność i wyrazistość mówienia.

Do narządów nieruchomych zalicza się: zęby (łac. dentes), dziąsła (łac. alveoli), podniebienie twarde (łac. palatum) oraz tylną ściankę jamy gardłowej. 
Do ruchomych narządów artykulacyjnych należą: 
•        szczęka dolna, czyli żuchwa (łac. mandibula). Ruchy szczęki dolnej polegają na mniejszym lub większym odchylaniu się ku dołowi oraz unoszeniu się jej ku górze (ćwiczenia żuchwy, przykłady ćwiczeń: ziewanie, naśladowanie żucia, poruszanie żuchwą w różnych kierunkach);
•        wargi (łac. labia). Biorą udział w artykulacji głosek wargowych [p, p’, b, b’, m, m’], wargowo-zębowych [f, f’, v, v’] oraz samogłosek – wówczas zaokrąglają się [o, u, ǫ], spłaszczają [i, y, e, ę] lub zachowują obojętny układ [a]. Wargi otaczają szparę ustną i stanowią przedłużenie policzków (ćwiczenia warg i policzków, przykłady ćwiczeń: szerokie otwieranie i zamykanie ust, ziewanie, np. zabawa „leniuszek”, cmokanie, dmuchanie, nadymanie policzków);
•        język (łac. lingua). Najruchliwszy narząd artykulacyjny, w czasie swobodnego oddychania wypełnia dno jamy ustnej oraz znaczną część jamy gardłowej. Masę języka dzieli się na trzy główne części: czubek, inaczej koniuszek (łac. apex), trzon, obsadę (ćwiczenia ogólne języka, przykłady ćwiczeń: unoszenie języka w kierunku nosa, oblizywanie warg, mlaskanie, zabawa „porządki w buzi”). Na powierzchni języka dla celów fonetycznych wyróżnia się grzbiet języka (łac. dorsum), na który składają się:
–     część przednia, która bierze udział w artykulacji głosek przedniojęzykowo-zębowych [t, d, n, s, z, c, ʒ] oraz przedniojęzykowo-dziąsłowych [š, ž, č, ǯ, r, l, l’] (ćwiczenia przedniej części języka, przykłady ćwiczeń: czubek języka dotyka kącików warg, czubek języka dotyka górnej i dolnej wargi, zabawa „język na defiladzie”: czubek języka dotyka górnych i dolnych zębów – liczeni...