Jak kształtować umiejętności językowe u podopiecznych wielojęzycznych? – praktyczne wskazówki

Język, mowa, komunikacja – to dzięki nim poznajemy siebie, bliższe i dalsze otoczenie, świat. Za pośrednictwem języka zdobywamy wiedzę o tym, co nas otacza, o ludziach, przestrzeni, naszych wzajemnych relacjach. Poprzez język nawiązujemy relacje z innymi ludźmi, budujemy więzi społeczne, wymieniamy się doświadczeniami, uczymy się od siebie wzajemnie. Dziś powszechnie wiadomo, że dwu- czy wielojęzyczność nie jest przyczyną zaburzeń rozwoju mowy, nie wpływa też na opóźnienie rozwoju mowy.

Różnice kulturowe należy rozpatrywać nie tylko jako wyzwanie w sferze komunikowania się, ale też jako szansę na wielowymiarową komunikację. Różne zwyczaje, tradycje, sposoby nawiązywania relacji, porozumiewania się pokazują możliwości budowania nowego wymiaru zachowań komunikacyjnych, poznawczych i społeczno-emocjonalnych, wzbogaconych o elementy różnych kultur.

Sposób komunikowania, odmienny w różnych kulturach, dotyczy nie tylko języka, ale też ekspresji i stylu konwersacji. Język poprzez poznanie wpływa na przypisywanie pewnych cech, zachowań jednostce czy grupie i określanie przyczyn tych zachowań. Ekspresja dotyczy emocji, tego, jak w danym środowisku ujawniamy emocje, w jaki sposób je wyrażamy w obecności innych ludzi. Styl konwersacyjny określa, w jaki sposób komunikat werbalny wyraża intencje nadawcy i jakie jest nastawienie odbiorcy.

Na style, sposoby komunikacji wpływają różnorodne czynniki; wymienić tu można:

• pochodzenie rodzinne,
• dotychczasowe doświadczenia,
• poziom rozwoju mowy, komunikacji,
• preferencje językowe,
• wsparcie ze strony rodziców,
• powody przebywania w danym kraju.

Wielokulturowość, wielojęzyczność to zjawisko, z którym muszą się dzisiaj zmierzyć społeczności, różne instytucje, placówki edukacyjne, nauczyciele, terapeuci, logopedzi. Kształcenie wielkowymiarowych kompetencji komunikacyjnych obecnie staje się obowiązkiem. Większość ludzi posługuje się więcej niż jednym językiem w sposób czynny lub bierny.

Aktualnie w Polsce zjawisko to nabrało nowego wymiaru w związku z dużym napływem uchodźców z Ukrainy. Nauczyciele i terapeuci mają nowe, trudne zadanie polegające na porozumieniu się z dziećmi i ich rodzinami oraz ułatwieniu im nawiązywania relacji z innymi osobami, a także pomocy w przyswajaniu wiedzy. To zadania niezwykle trudne w sytuacji, gdy środowisko nauczycieli i terapeutów nie zna języka ukraińskiego. 

Uchodźcy są w nowej, traumatycznej dla nich sytuacji, co związane jest nie tylko ze zmianą miejsca pobytu, zamieszkania, ale wiąże się też z doświadczeniem wojny, przemocy, straty bliskich osób, utraty miejsca zamieszkania i tego wszystkiego, co dotychczas było dla nich ważne. Po opanowaniu przynajmniej w podstawowym stopniu języka kraju, w którym przebywają, mają szansę na integrowanie się, rozwijanie poczucia bezpieczeństwa w nowym miejscu, mają także szansę na kontynuację nauki, podjęcie pracy, na nawiązywanie relacji z innymi mieszkańcami kraju. Znajomość języka pozwoli na budowanie poczucia sprawstwa nie tylko w komunikowaniu się, ale też w byciu, działaniu w różnych obszarach aktywności, a na dalszym etapie – na integracji społecznej i większym poczuciu komfortu.

Dwujęzyczność a umiejętności językowe

Można wyróżnić dwa typy dwujęzyczności:

• dwujęzyczność symultaniczna – gdy dziecko od urodzenia przyswaja oba języki,
• dwujęzyczność sekwencyjna – gdy osoba dwujęzyczna drugi język opanowuje dopiero po opanowaniu języka pierwszego.

Badania wskazują, że osoba dwujęzyczna równocześnie aktywuje oba języki, ponadto system językowy osób dwujęzycznych jest plastyczny, co zwiększa kompetencje w posługiwaniu się drugim językiem i modyfikuje też język ojczysty. Osoby dwujęzyczne znacznie lepiej wykonują zadania poznawcze wymagające zignorowania wcześniej przyjętej zasady wykonania zadania. Rozwój mowy u dzieci dwujęzycznych uczących się w sposób symultaniczny przebiega podobnie jak rozwój mowy u dzieci jednojęzycznych. 

Ponadto dzieci dwujęzyczne:

• z taką samą efektywnością jak ich jednojęzyczni rówieśnicy rozbudowują swoje słownictwo,
• szybciej uczą się nowych słów w odniesieniu do znanych już obiektów, 
• uczące się drugiego języka sekwencyjnie mogą wykorzystać świadomość dotyczącą różnych aspektów języka, także słownictwa; zdają sobie sprawę z tego, że mogą użyć dwóch różnych słów na opisanie przedmiotu czy też jakiejś czynności, że słowo tak samo brzmiące w różnych językach może oznaczać coś zupełnie innego,
• używają mniejszej liczby słów każdym języku, jednak poziom słownictwa używanego w obu językach można określić jako zbliżony do poziomu języka ich jednojęzycznych rówieśników, a nawet łączny słownik dziecka dwujęzycznego jest często bardziej obszerny niż dziecka jednojęzycznego,
• przyswajające oba języki jednocześnie w podobny sposób jak ich rówieśnicy jednojęzyczni uczą się gramatyki; na dalszym etapie przyswajania języka nie zawsze nabywanie umiejętności z tego zakresu przebiega jednocześnie; jeśli dziecko będzie częściej słyszało jeden z języków, to szybciej będzie sprawnie posługiwało się formami gramatycznymi tego języka, 
• przyswajające język sekwencyjnie nauczyły się już określonych struktur gramatycznych w swoim pierwszym języku; ich umiejętności i doświadczenie w nauce gramatyki pierwszego języka mogą okazać się przydatne w nauce kolejnego języka, jeśli języki są do siebie zbliżone.

Błędy językowe popełniane przez dzieci dwujęzyczne są podobne do tych popełnianych przez dzieci jednojęzyczne i powinny być traktowane jako błędy rozwojowe.

Diagnoza logopedyczna 

Budowanie programu terapii czy wsparcie imigrantów, uchodźców, różnych osób przebywających poza swoim krajem w nabywaniu systemu językowego należy zacząć od diagnozy, dzięki której terapeuta pozna zasób słownictwa czynnego i biernego osoby badanej, odnoszący się do jego języka funkcjonalne pierwotnego (ojczystego), także poziom komunikacji w języku polskim. Podczas diagnozy ocenić też należy sposób artykulacji, poziom gramatyki, sposób przekazywania myśli. 

Istotnymi elementami diagnozy są wywiad z rodzicami (opiekunami) oraz ocena stylu komunikacji w rodzinie i dominującego języka w domu rodzinnym. Warto też ustalić, na ile biegle dziecko posługuje się językiem polskim; należy tu zasięgnąć opinii rodziców, nauczycieli, innych osób z bliskiego otoczenia dziecka. Warto też uzyskać informacje na temat tego, w jakim wymiarze dwu- czy wielojęzyczność jest obecna w życiu dziecka, terapeutę powinny zainteresować następujące obszary:

• od kiedy dziecko posługuje się drugim czy kolejnym językiem,
• w jakim języku rodzice, inne osoby z otoczenia dziecka się z nim komunikują, w jakich sytuacjach, miejscach,
• jakim językiem dziecko posługuje się podczas zabawy,
• jakim językiem dziecko operuje w kontaktach z rówieśnikami,
• jakie są ulubione aktywności dziecka,
• jakie są zainteresowania dziecka.

Nie mniej ważnym elementem procesu diagnostycznego jest uwzględnienie kontekstu kulturowego osoby badanej; brak zrozumienia kontekstu kulturowego w odniesieniu do zachowań komunikacyjnych mógłby nieść szereg nieporozumień i nie dałby pełnego obrazu funkcjonowania osoby dwujęzycznej lub wielojęzycznej.

W pracy z osobami dwujęzycznymi czy wielojęzycznymi podczas diagnozy bierzemy pod uwagę używane przez nich systemy językowe, badamy poziom rozumienia oraz umiejętność czynnego posługiwania się językiem. Istotny też jest sposób nawiązywania kontaktu z partnerami komunikacyjnymi – czy osoba badana skupia się na sobie, czy też na osobie, z którą rozmawia. 

Idealnym rozwiązaniem byłaby diagnoza prowadzona przez dwujęzycznego czy wielojęzycznego logopedę. Jeśli nie ma takiej możliwości, dobrym pomysłem jest przeprowadzanie diagnozy przez logopedę współpracującego z tłumaczem, przy czym niewskazane jest, aby tłumaczem był rodzic czy inna osoba z bliskiego otoczenia dziecka ze względu na wiążący ich emocjonalny stosunek. 

Logopeda powinien poznać tłumacza przed diagnozą i wspólnie z nim zaplanować przebieg spotkania, omówić sposoby zachowania terapeuty i tłumacza, zaprezentować testy, które zostaną wykorzystane podczas badania, omówić sposób współpracy i reagowania na zachowania badanej osoby. W przypadku diagnozy małego dziecka, gdzie dominującymi aktywnościami powinny być zabawa oraz wspólne oglądanie książeczek, należy poinstruować tłumacza, na czym będziemy się skupiać podczas spotkania z dzieckiem. W przypadku starszych dzieci, młodzieży, dorosłych wykorzystujemy takie aktywności jak: swobodna wypowiedź, odpowiedzi na pytania, czytanie, pisanie z wykorzystaniem języka dominującego, także czytanie książki dwujęzycznej. 

Jak w przypadku każdej diagnozy, wszystkie aktywności i proponowane zadania dostosowujemy do wieku badanej osoby. 

Trzeba podkreślić, że gdybyśmy zdecydowali się na diagnozę w jednym języku, uzyskalibyśmy informacje tylko na temat części wiedzy i umiejętności językowych badanej osoby, dlatego niezbędne jest przeprowadzenie diagnozy z uwzględnieniem języków, którymi posługuje się osoba badana.

Terapia czy wsparcie osoby wielojęzycznej w nabywaniu języka?

Proces nabywania umiejętności językowych związany jest z aktywnością, zabawą dziecka, w tym z jego twórczością, kreatywnością. Poprzez działania, doświadczanie, zabawę, poznawanie otoczenia, siebie samego, swoich możliwości i innych ludzi dziecko buduje swój świat oraz kształtuje podstawy języka, zdobywa informacje o bliższym, potem dalszym otoczeniu, uczy się bycia w świecie. Język środowiska, w którym funkcjonuje dziecko, wpływa na postrzeganie świata, a także na jego rozumienie.

Rozpatrując zjawisko dwu- czy wielojęzyczności, pamiętać należy o tym, że logopeda pracujący z dzieckiem posługującym się więcej niż jednym językiem może mieć do zrealizowania różne cele:

• może prowadzić terapię dziecka bilingwalnego, jeśli zdiagnozuje zaburzenia rozwoju mowy, wady wymowy, opóźnienie rozwoju mowy,
• może wspierać dziecko w nabywaniu nowego, drugiego, kolejnego systemu językowego funkcjonującego na terenie kraju, w którym aktualnie mieszka (co ostatnio jest coraz bardziej powszechnym zjawiskiem, szczególnie w kontekście ogromnej liczby uchodźców z Ukrainy); Ministerstwo Edukacji i Nauki podaje, że w polskich szkołach uczy się ok. 70 tys. ukraińskich dzieci.

Projektując program działań terapeutycznych, należy pamiętać, że pracując z osobą dwu- lub wielojęzyczną, korzystamy z umiejętności komunikacyjnych dotychczas nabytych dotyczących języków, którymi dziecko już się komunikuje. Realizując poszczególne etapy nauki, zacząć należy od pracy nad rozumieniem kierowanych do dziecka komunikatów, następnie trzeba się skupić na tworzeniu krótkich wypowiedzi z wykorzystaniem różnych form:

• dotyczących przedstawiania się, nawiązywania relacji, nazywania, np. Mam na imię…, Nazywam się…, Jestem…, To jest…, Jak masz na imię?, Co to jest?,
• związanych z zastosowaniem pytań dotyczących próśb, potrzeb, zabawy, zakupów, posiadania, ubierania się, np. Proszę…, Podaj…, Chcę…, Mam…,
• odnoszących się do zwrotów, wypowiedzi związanych z zainteresowaniami, posiłkami, stosunkami przestrzennymi, np. Lubię…, Interesuję się…, Chciałbym zjeść….

Na dalszym etapie powinno się stopniowo rozszerzać słownictwo, wprowadzać czasowniki odpowiadające wprowadzonej tematyce, rozszerzać kontekst, budować umiejętność reagowania na wypowiedzi, wchodzenia w dialog.

Równolegle do ćwiczeń budujących słownictwo, rozbudowujących repertuar języka recepcyjnego i ekspresyjnego wprowadzamy szereg ćwiczeń budujących prawidłową komunikację werbalną:

• ćwiczenia usprawniające pracę narządów artykulacyjnych,
• ćwiczenia oddechowe,
• ćwiczenia fonacyjne,
• ćwiczenia artykulacyjne,
• ćwiczenia słuchowe,
• ćwiczenia doskonalące uwagę i pamięć słuchową,
• ćwiczenia doskonalące koordynację słuchowo-wzrokowo-ruchową,
• ćwiczenia słuchu fonemowego,
• ćwiczenia doskonalące percepcję wzrokową,
• ćwiczenia usprawniające małą motorykę,
• ćwiczenia doskonalące ogólną sprawność ruchową,
• ćwiczenia z zakresu przygotowania do nauki czytania i pisania lub ćwiczenia doskonalące te umiejętności,
• ćwiczenia budujące związek głoska – litera.

W odniesieniu do problematyki już tutaj sygnalizowanej – napływu do naszego kraju uchodźców w związku z wojną w Ukrainie – należy mieć świadomość, że w przypadku tych osób bardzo często będziemy mówić o nabywaniu języka polskiego jako drugiego lub często kolejnego w sposób sekwencyjny: osoby te dopiero teraz, w sytuacji wymuszonej przez okoliczności, zostały poddane oddziaływaniu kolejnego języka, w omawianym tu przypadku – języka polskiego. Innym rodzajem dwujęzyczności jest dwujęzyczność symultaniczna, gdy od samego początku rozwoju dziecko posługuje się dwoma językami.

W aktualnej, wielokulturowej rzeczywistości placówki edukacyjne, także inne oferujące różne formy dodatkowych zajęć, nie tylko terapeutyczne, powinny u...