Wykorzystanie strategii sensorycznych w terapii zaburzeń artykulacyjnych

Praksja oralna i kinestezja artykulacyjna

Artykulacja, jako forma najbardziej precyzyjnego ruchu, wymaga dobrej świadomości czucia ułożenia narządów mowy oraz zaplanowania i wykonania serii szybkich ruchów warg i języka w odpowiedniej kolejności. Funkcje te w praktyce logopedycznej określane są jako praksja i kinestezja artykulacyjna.

Kinestezja artykulacyjna to czucie ułożenia narządów mowy właściwe poszczególnym głoskom (Styczek 1980). Ocena kinestezji jest niezbędną częścią badania logopedycznego, ma na celu sprawdzenie funkcji korowych dla mowy i określenie możliwości w zakresie kierowania ruchami aparatu artykulacyjnego w trakcie mówienia.

Tradycyjny sposób pracy nad zaburzoną kinestezją artykulacyjną zakłada wielokrotne powtarzanie danego dźwięku we właściwym dla niego ułożeniu artykulatorów (Styczek 1982).

Praksja oralna to umiejętność wykonywania celowych ruchów w obrębie jamy ustnej. Wymaga dokładnego zaplanowania, a następnie odtworzenia sekwencji ruchowych w odpowiedniej kolejności.

Informacje pochodzące z ciała są niezbędne, by odpowiednio zaplanować i wykonać ruchy – innymi słowy: aby wykonać precyzyjny i celowy ruch, trzeba być pewnym tego, jaka jest jego sekwencja. Należy także umieć zaplanować poszczególne jego etapy oraz mieć dobrą świadomość swojego ciała.

Wewnątrz jamy ustnej spotykają się trzy podstawowe zmysły, na bazie których są budowane doświadczenia czuciowo-ruchowe, konieczne do rozwoju prawidłowej artykulacji. Ich współdziałanie oraz wpływ na wymowę przedstawiono na rysunku.

Współdziałanie zmysłów oraz ich wpływ na wymowę.

Przy ocenie praksji i kinestezji artykulacyjnej rzadko bierze się pod uwagę możliwość istnienia zaburzeń przetwarzania sensorycznego, a to właśnie one mogą być przyczyną obserwowanych trudności.

Oceniając te funkcje podczas diagnozy logopedycznej, rzadko bierzemy pod uwagę możliwość istnienia zaburzeń przetwarzania sensorycznego, tymczasem to właśnie one mogą być przyczyną obserwowanych trudności. Nawet niewielkie zaburzenia w tym zakresie mogą powodować niedostateczną świadomość przestrzeni jamy ustnej, w tym położenie części aparatu artykulacyjnego względem siebie lub dostosowanie odpowiedniej siły mięśni artykulatorów do wymawianej głoski. Gdy dodatkowo utrudnimy zadanie poprzez ograniczenie kontroli wzrokowej, np. pracując bez lustra, trudności są dużo łatwiej zauważalne, autokontrola słuchowa jest bowiem niewystarczająca.

Objawy zaburzeń sensorycznych

Dane z wywiadu, obserwacja zachowań dziecka oraz jego reakcje podczas badania logopedycznego mogą sugerować poszerzenie diagnostyki o ocenę procesów integracji sensorycznej. Tabele 1–3 zawierają podstawowe objawy mogące zwrócić uwagę logopedy – należy zauważyć, że są one wybiórcze i stanowią jedynie wskazówkę do dalszego postępowania.

Tab. 1. Zaburzenia modulacji sensorycznej
Nadreaktywność sensoryczna	Podreaktywność sensoryczna	Poszukiwanie wrażeń sensorycznych
Dziecko: nadmiernie reaguje na dźwięki z otoczenia, ma trudności ze skupieniem uwagi w obecności rozmawiających osób, nie akceptuje pokarmów o mazistej konsystencji, zup z kawałkami warzyw lub mięsa, nowych, nieznanych pokarmów, nie lubi mieć brudnej buzi, okruchów wokoło ust, nie lubi aktywności związanych z higieną okolic głowy (np. mycia głowy, obcinania włosów, czesania, mycia zębów), ma wygórowany odruch wymiotny	Dziecko: może nie reagować, gdy woła się  je po imieniu (*nie ma stwierdzonej wady słuchu), trzeba mówić głośno, by zwrócić jego uwagę (*jw.) wymaga powtórzenia poleceń, nie zauważa resztek jedzenia i napojów na ustach, wydaje się nieświadome odczuć płynących z ciała, takich jak głód, zimno, nie czuje odrażających zapachów, wydaje się niedostatecznie pobudzone, apatyczne	Dziecko: wkłada przedmioty do ust, liże, ssie, żuje, wącha przedmioty inne niż jedzenie, często wydaje dziwne dźwięki, robi wiele hałasu podczas zabawy, sprawia wrażenie, jakby nie mogło przestać mówić, ma problemy z czekaniem na swoją kolej w rozmowie, preferuje jedzenie o wyrazistym smaku i zapachu, jest w ciągłym ruchu

Sposoby postępowania logopedy w pracy z dziećmi z zaburzeniami SI

Dokładne rozpoznanie potrzeb sensorycznych dzieci wymaga dogłębnej obserwacji i analizy ich zachowań, dlatego też postanowiłam wybrać takie strategie postępowania, które można wykorzystać u większości pacjentów. Mam nadzieję, że rozszerzy to również warsztat pracy logopedy, który nie jest terapeutą SI, oraz zachęci do poszukiwania nowych działań w tym zakresie. Większość z proponowanych przeze mnie aktywności można wykorzystać na każdej sesji terapeutycznej, jednak dla ułatwienia podzieliłam je na dwa podstawowe etapy pracy: przygotowawczy, zmierzający do wywołania prawidłowej głoski, oraz etap automatyzacji. Na pierwszym etapie skupiam się przede wszystkim na aktywnościach związanych z percepcją przestrzeni jamy ustnej oraz różnicowaniem, na następnym – z planowaniem. Celem wszystkich ćwiczeń jest poprawienie kontroli motoryki narządów mowy.

Etap przygotowawczy do wywołania głosek:

• zacznij od podstawowej percepcji przestrzeni wokoło ciała dziecka: sprawdź, czy rozumie kierunki góra – dół, przód – tył, przed – za i czy potrafi je odtworzyć,
• stosuj zabawy w przestrzeni w skali makro: chodzenie, podskoki, rzucanie piłek w różnych kierunkach,
• opisuj przestrzeń w odniesieniu do ciała dziecka (przód – brzuch, tył – plecy, góra – głowa, dół – stopy, boki – ręce),
• wykorzystaj wskazówki wizualne (np. strzałki wskazujące kierunek, modele języka z ciastoliny) lub gesty pomocnicze,
• kojarz ruchy ciała z ruchami języka: podskok – kucnięcie (unoszenie i opuszczanie języka), pochylenie w przód – odchylenie do tyłu (ruch języka w przód i tył),
• dołącz do ruchu globalnego pojedyncze głoski: np. pochylenie w przód (w tył), chodzenie do przodu i cofanie się (głoski [k] – [t]), podskok w górę (głoski szumiąc...