714
W praktyce logopedycznej często spotykamy dzieci z, wydawałoby się, „prostą” dyslalią, u których terapia nie przynosi widocznych skutków lub które zatrzymują się na pewnym poziomie i nie są w stanie go przekroczyć. Wprawdzie opanowują one prawidłową wymowę głoski w izolacji, jednak nie potrafią jej użyć w sylabach czy prostych słowach, niezależnie od intensywności ćwiczeń. Nietrudno sobie wyobrazić, że sytuacja taka może stać się przyczyną frustracji i zniechęcenia nie tylko u dziecka, ale również u terapeuty.
Praksja oralna i kinestezja artykulacyjna
Artykulacja, jako forma najbardziej precyzyjnego ruchu, wymaga dobrej świadomości czucia ułożenia narządów mowy oraz zaplanowania i wykonania serii szybkich ruchów warg i języka w odpowiedniej kolejności. Funkcje te w praktyce logopedycznej określane są jako praksja i kinestezja artykulacyjna.
Kinestezja artykulacyjna to czucie ułożenia narządów mowy właściwe poszczególnym głoskom (Styczek 1980). Ocena kinestezji jest niezbędną częścią badania logopedycznego, ma na celu sprawdzenie funkcji korowych dla mowy i określenie możliwości w zakresie kierowania ruchami aparatu artykulacyjnego w trakcie mówienia.
Tradycyjny sposób pracy nad zaburzoną kinestezją artykulacyjną zakłada wielokrotne powtarzanie danego dźwięku we właściwym dla niego ułożeniu artykulatorów (Styczek 1982).
Praksja oralna to umiejętność wykonywania celowych ruchów w obrębie jamy ustnej. Wymaga dokładnego zaplanowania, a następnie odtworzenia sekwencji ruchowych w odpowiedniej kolejności.
Informacje pochodzące z ciała są niezbędne, by odpowiednio zaplanować i wykonać ruchy – innymi słowy: aby wykonać precyzyjny i celowy ruch, trzeba być pewnym tego, jaka jest jego sekwencja. Należy także umieć zaplanować poszczególne jego etapy oraz mieć dobrą świadomość swojego ciała.
Wewnątrz jamy ustnej spotykają się trzy podstawowe zmysły, na bazie których są budowane doświadczenia czuciowo-ruchowe, konieczne do rozwoju prawidłowej artykulacji. Ich współdziałanie oraz wpływ na wymowę przedstawiono na rysunku.
Współdziałanie zmysłów oraz ich wpływ na wymowę.
Przy ocenie praksji i kinestezji artykulacyjnej rzadko bierze się pod uwagę możliwość istnienia zaburzeń przetwarzania sensorycznego, a to właśnie one mogą być przyczyną obserwowanych trudności.
Oceniając te funkcje podczas diagnozy logopedycznej, rzadko bierzemy pod uwagę możliwość istnienia zaburzeń przetwarzania sensorycznego, tymczasem to właśnie one mogą być przyczyną obserwowanych trudności. Nawet niewielkie zaburzenia w tym zakresie mogą powodować niedostateczną świadomość przestrzeni jamy ustnej, w tym położenie części aparatu artykulacyjnego względem siebie lub dostosowanie odpowiedniej siły mięśni artykulatorów do wymawianej głoski. Gdy dodatkowo utrudnimy zadanie poprzez ograniczenie kontroli wzrokowej, np. pracując bez lustra, trudności są dużo łatwiej zauważalne, autokontrola słuchowa jest bowiem niewystarczająca.
Objawy zaburzeń sensorycznych
Dane z wywiadu, obserwacja zachowań dziecka oraz jego reakcje podczas badania logopedycznego mogą sugerować poszerzenie diagnostyki o ocenę procesów integracji sensorycznej. Tabele 1–3 zawierają podstawowe objawy mogące zwrócić uwagę logopedy – należy zauważyć, że są one wybiórcze i stanowią jedynie wskazówkę do dalszego postępowania.
|
Tab. 1. Zaburzenia modulacji sensorycznej |
||
|
Nadreaktywność sensoryczna |
Podreaktywność sensoryczna |
Poszukiwanie wrażeń sensorycznych |
|
Dziecko:
|
Dziecko:
|
Dziecko:
|
Tab. 2. Zaburzenia różnicowania sensorycznego – dziecko przejawia trudności i ma problemy:
- z rozumieniem mowy w szumie,
- z określeniem podobieństw i różnic między słowami lub dźwiękami,
- z lokalizacją źródła dźwięku, wyodrębnieniem wybranych dźwięków z tła,
- z zapamiętaniem sekwencji dźwięków,
- z zapamiętaniem wszystkich elementów złożonej instrukcji podanej werbalnie,
- z rozróżnieniem, czym jest dotykane i (lub) w jakim obszarze ciała,
- z rozróżnianiem smaku, konsystencji różnych potraw,
- z rozróżnieniem sygnałów wzrokowych lub słuchowych,
- z różnicowaniem zapachów,
- z trzymaniem przedmiotów (zbyt słabo lub zbyt mocno ściska przedmioty),
- z wykonaniem zadań w porównywalnym czasie co rówieśnicy
Tab. 3. Zaburzenia ruchowe o podłożu sensorycznym – dziecko:
- ma trudności z wykonywaniem sekwencji ruchów (globalnych i oralnych),
- ma trudności z wykonywaniem poleceń złożonych,
- je niechlujnie, krztusi się lub dławi,
- jest niezdarne, niezgrabne, ma słabą równowagę,
- wydaje się zbyt napięte lub zbyt wiotkie,
- nie utrzymuje prawidłowej postawy przy stole (biurku): osuwa się, opiera na ramieniu, trzyma głowę zbyt nisko, podpiera ją rękami,
- preferuje aktywności statyczne, mało się rusza, szybko się męczy
Sposoby postępowania logopedy w pracy z dziećmi z zaburzeniami SI
Dokładne rozpoznanie potrzeb sensorycznych dzieci wymaga dogłębnej obserwacji i analizy ich zachowań, dlatego też postanowiłam wybrać takie strategie postępowania, które można wykorzystać u większości pacjentów. Mam nadzieję, że rozszerzy to również warsztat pracy logopedy, który nie jest terapeutą SI, oraz zachęci do poszukiwania nowych działań w tym zakresie. Większość z proponowanych przeze mnie aktywności można wykorzystać na każdej sesji terapeutycznej, jednak dla ułatwienia podzieliłam je na dwa podstawowe etapy pracy: przygotowawczy, zmierzający do wywołania prawidłowej głoski, oraz etap automatyzacji. Na pierwszym etapie skupiam się przede wszystkim na aktywnościach związanych z percepcją przestrzeni jamy ustnej oraz różnicowaniem, na następnym – z planowaniem. Celem wszystkich ćwiczeń jest poprawienie kontroli motoryki narządów mowy.
Etap przygotowawczy do wywołania głosek:
- zacznij od podstawowej percepcji przestrzeni wokoło ciała dziecka: sprawdź, czy rozumie kierunki góra – dół, przód – tył, przed – za i czy potrafi je odtworzyć,
- stosuj zabawy w przestrzeni w skali makro: chodzenie, podskoki, rzucanie piłek w różnych kierunkach,
- opisuj przestrzeń w odniesieniu do ciała dziecka (przód – brzuch, tył – plecy, góra – głowa, dół – stopy, boki – ręce),
- wykorzystaj wskazówki wizualne (np. strzałki wskazujące kierunek, modele języka z ciastoliny) lub gesty pomocnicze,
- kojarz ruchy ciała z ruchami języka: podskok – kucnięcie (unoszenie i opuszczanie języka), pochylenie w przód – odchylenie do tyłu (ruch języka w przód i tył),
- dołącz do ruchu globalnego pojedyncze głoski: np. pochylenie w przód (w tył), chodzenie do przodu i cofanie się (głoski [k] – [t]), podskok w górę (głoski szumiąc...
Dalsza część jest dostępna dla użytkowników z wykupionym planem
