Usprawnianie aparatu artykulacyjnego jako działanie profilaktyczne i podstawa terapii logopedycznej – propozycje ćwiczeń i zabaw

Czynności fizjologiczne w obrębie aparatu artykulacyjnego

Na sprawność aparatu artykulacyjnego ogromny wpływ mają prawidłowo przebiegające czynności fizjologiczne w jego obrębie. Logopedzi i rodzice powinni kontrolować sposób odgryzania, żucia, połykania czy oddychania dzieci. 
Prawidłowe odgryzanie odbywa się siekaczami – w odróżnieniu od niewłaściwego odgryzania bocznego, które może doprowadzić do wykształcenia się nieprawidłowych nawyków w obrębie aparatu artykulacyjnego.
Prawidłowe żucie przebiega ruchami okrężnymi żuchwy przy zamkniętej szparze warg. Dorota Lipiec podkreśla, że „prawidłowe i energiczne żucie kształtuje stawy skroniowo-żuchwowe i wzmacnia mięśnie podtrzymujące żuchwę”¹.
U dzieci do około trzeciego roku życia charakterystyczny jest niemowlęcy sposób połykania, polegający na wsunięciu płaskiego języka między wałki dziąsłowe, a później zęby. Czubek języka kontaktuje się z wewnętrzną stroną warg i napina się mięsień okrężny ust. Po pełnym wyrośnięciu uzębienia mlecznego zwiększa się pionowy wymiar jamy ustnej, co pozwala językowi na pionizowanie się. Jednocześnie zęby zaczynają stanowić przeszkodę dla jego przemieszczania się do przodu. Połykanie dojrzałe polega na wzniesieniu języka do okolicy za szyjkami górnych zębów siecznych i przyciśnięciu grzbietu do podniebienia twardego. Nie napina się mięsień okrężny ust, napinają się żwacze.
Istotna dla rozwoju artykulacji oraz prawidłowego połykania jest pozycja spoczynkowa języka podczas oddychania. Barbara Sambor wymienia cztery normatywne cechy dla dojrzałej pozycji spoczynkowej języka:

1. Apeks ułożony jest przy brodawce przysiecznej za szyjkami siekaczy górnych przyśrodkowych; pozostaje szeroki, niewykazujący cech napięcia.
2. Praedorsalna część języka utrzymuje kontakt z praepalatum, język jest lekko zassany […], lecz nienapięty.
3. Korona języka ułożona jest w obrębie nasady zębów przedtrzonowych i trzonowych.
4. Uwypuklone dorsum może, lecz nie musi pozostawać w kontakcie z podniebieniem twardym².

Anita Kittel zwraca również uwagę na rozluźniony mięsień bródkowy i stykające się wargi. 
Z kolei Danuta Pluta-Wojciechowska bardzo mocno podkreśla znaczenie tzw. triady umiejętności, na którą składają się „artykulacja wielu głosek, połykanie i pozycja spoczynkowa języka przy oddychaniu fizjologicznym przez nos”³. Umiejętności te są związane z unoszeniem szerokiego języka w stronę przedniej części podniebienia. Język przyjmuje różny kształt w zależności od głoski. W związku z tym w naszych propozycjach ćwiczeń uwzględniłyśmy te, które służą pionizacji szerokiego języka w okolicy przedniej częśc...