Logopeda i terapeuta zajęciowy - wspólne działania na rzecz poprawy zdrowia i jakości życia pacjenta

Celem niniejszego artykułu, zgodnie z powyższym postulatem, jest omówienie specyfiki zawodu terapeuty zajęciowego oraz określenie wybranych obszarów współpracy między terapeutami zajęciowymi a logopedami.

Terapeuta zajęciowy, czyli kto?

Terapia zajęciowa w Polsce znana jest od co najmniej XIX w. Początkowo była elementem rehabilitacji psychiatrycznej oraz fizycznej. Od lat 90. XX w., kiedy powstały w Polsce warsztaty terapii zajęciowej, zawód ten kojarzy się najczęściej z tymi placówkami, a zadania terapeutów – głównie z realizowaniem zajęć wpisujących się w obszar arteterapii (Janus 2018; Juśkiewicz-Swaczyna, Białkowska 2015). Niestety, rozumienie to stanowi bardzo duże uproszczenie, nieuwzględniające ani kompetencji terapeutów zajęciowych, ani różnorodności placówek, w których osoby te znajdują zatrudnienie. 

Terapeuta zajęciowy to zawód medyczny ujęty w Ustawie z dnia 17 sierpnia 2023 r. o niektórych zawodach medycznych. Regulacje ustawowe obejmują m.in. zasady i warunki wykonywania zawodów medycznych, kwestie związane z kształceniem, ustawicznym rozwojem zawodowym oraz zasady odpowiedzialności zawodowej. Rozporządzenia do wspomnianej ustawy mają być opublikowane pod koniec marca 2024 r.  Jednak terapeuci zajęciowi zatrudniani są nie 
tylko w obszarze związanym z ochroną zdrowia, na oddziałach szpitalnych, np. neurologicznych, w szpitalach psychiatrycznych, dziennych domach pomocy medycznej, sanatoriach, ale także w podmiotach związanych z pomocą społeczną (np. domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy, warsztaty terapii zajęciowej, zakłady aktywności zawodowej), fundacjach czy innych typach placówek, związanych także z edukacją (mowa o podmiotach z sektora prywatnego, np. przedszkolach).
Kształcenie do zawodu odbywa się dwutorowo – albo w ramach studiów licencjackich na kierunku terapia zajęciowa (kontynuowanie nauki możliwe jest w ramach studiów magisterskich), albo w ramach dwuletniej szkoły policealnej. W obu wypadkach osoba uzyskuje tytuł zawodowy terapeuty zajęciowego. Uprawnienia otrzymują także osoby, które przed dniem wejścia w życie ustawy o niektórych zawodach medycznych uzyskały tytuł zawodowy w zawodzie instruktor terapii zajęciowej. Warto podkreślić, że określone wymagania kwalifikacyjne są dla rozwoju zawodu korzystne. Tym bardziej że dotychczas zadania zawodowe właściwe dla terapeutów zajęciowych realizowane były m.in. przez tzw. pracowników ,,dwuzawodowych”, czyli osoby, które posiadają wykształcenie niezwiązane z terapią zajęciową, ale ukończyły krótkie kursy i na tej podstawie świadczą usługi wchodzące w zakres terapii zajęciowej. Tymczasem realizowanie zadań terapeuty zajęciowego wymaga posiadania szerokiej wiedzy oraz umiejętności, które powinny wpisywać się w określone założenia właściwe dla tej dyscypliny –nie tylko praktyki, lecz również nauki. 

Terapia zajęciowa wpisuje się (a w Polsce powinna wpisywać się w większym stopniu) w obszar praktyki opartej na dowodach (evidence-based practice, EBP), co można tłumaczyć jako integrację najlepszych dostępnych dowodów z badań klinicznych z wiedzą kliniczną i preferencjami pacjentów, co ma swoje odzwierciedlenie w jakości usług świadczonych przez terapeutów zajęciowych (Lindström, Bernhardsson 2018).
Jak już wspominano, zadania zawodowe terapeutów zajęciowych według badań dostępnych w Polsce kojarzą się (jeśli w ogóle) z arteterapią (Żmudzińska, Bac 2017). Tymczasem terapeuta zajęciowy nie jest arteterapeutą – może korzystać z poszczególnych technik właściwych dla terapii przez sztukę, jednak cel jego pracy jest odmienny. 

Idea terapii zajęciowej odnosi się do ludzkiej zajęciowości. Każdy człowiek jest istotą zajęciową, a co się z tym wiąże – wykonywanie zajęć jest wpisane w jego życie od narodzin aż do śmierci (Reilly 1963). Według Światowej Federacji Terapeutów Zajęciowych (WFOT 2012) zajęcie obejmuje wszystkie rzeczy, które ludzie potrzebują wykonywać, które muszą wykonywać oraz których się od nich oczekuje (need to, want to and are expected to do). Zajęciem jest zatem to, co ludzie robią, zajmując swój czas i uwagę, czyli: czynności związane z samoobsługą (czynności higieniczne, ubieranie się, przygotowanie posiłku i jedzenie), czasem wolnym (hobby, uprawianie sportu, nawiązywanie i podtrzymywanie relacji społecznych) oraz produktywnością (uczenie się, praca). 
Ogólnie można przyjąć, że terapeuci zajęciowi w swojej pracy dążą do usamodzielnienia swoich pacjentów, zaangażowania ich w codzienne czynności, jak już wspominano, związane z samoobsługą, pracą, edukacją, czasem wolnym i rekreacją. Pacjenci zyskują dzięki temu większy wgląd w swoje życie, biorą za nie i za to, co się w nim dzieje, odpowiedzialność, „oswajają” chorobę, niepełnosprawność, uzyskując optymalny, satysfakcjonujący poziom funkcjonowania, a poprzez to poprawiając jakość swojego życia. Warto nadmienić, że terapeuci zajęciowi pracują nie tylko z osobami z niepełnosprawnością fizyczną, intelektualną, zaburzeniami psychicznymi, ale także z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym i wykluczonymi. Wspierają również osoby zdrowe w zakresie np. ergonomii pracy, dostosowania otoczenia do ich potrzeb (Janus 2023).

Można wyróżnić cztery główne typy zadań, które realizują terapeuci zajęciowi. Zadania te polegają na: 

• Uczeniu pacjenta i jego bliskich lub opiekunów, jak wykonywać dane zajęcia, czynności. W tym obszarze terapeuta będzie wypracowywał u pacjenta nowe umiejętności lub uczył wykonywania danej aktywności w inny sposób, tak aby stała się ona możliwa. Przykład może stanowić nauka ubierania się jedną ręką u osób po udarze czy po amputacjach. W tym obszarze będą się znajdowały również zajęcia podtrzymujące wykonywanie codziennych aktywności, takie jak treningi funkcji poznawczych u seniorów, treningi oparte na wykorzystaniu aktywności czytelniczych czy muzycznych (Baker i in. 2023).
• Modyfikacjach środowiska wpływającego na funkcjonowanie pacjenta i wykonywanie poszczególnych zajęć. Przykładem będzie reorganizacja przestrzeni życiowej, tak aby jak najlepiej osoba mogła wykonywać wszystkie zamierzone zajęcia, np. dostosowanie mieszkania do potrzeb osoby, która porusza się na wózku.
• Zapewnieniu lub poleceniu odpowiednich pomocy technicznych potrzebnych do skutecznego wykonania danego zajęcia. Przykładem mogą być specjalne sztućce ułatwiające samodzielne jedzenie czy specjalna deska do krojenia obsługiwana jedną ręką. W wypadku np. dziecka, które nie komunikuje się werbalnie – opracowanie piktogramów, wsparcie w pozyskaniu np. urządzenia step-by-step-switch, które łączy funkcję nagrywania i odtwarzania dźwięku.
• Poradnictwie i współpracy w zakresie m.in. integracji społecznej, podjęcia pracy, znalezienia hobby, znalezienia grupy wsparcia adekwatnej do potrzeb pacjenta. Przykładem będzie prowadzenie zajęć aktywizujących społecznie i zawodowo, prowadzenie różnorodnych treningów, np. umiejętności społecznych, kulinarnych, higienicznych, ekonomicznych, zawodowych.

Terapeuta zajęciowy i logopeda – płaszczyzny współpracy

Terapia zajęciowa dotyczy zdolności jednostki do angażowania się w ważne dla niej zajęcia. Aktywne uczestnictwo w nich może być jednak ograniczone ze względu na trudności związane z kształtowaniem mowy, jej zaburzeniami bądź ogólnymi problemami z komunikowaniem się.

Współpraca terapeuty zajęciowego i logopedy koncentruje się na wspólnym celu, jakim jest poprawa zdrowia i jakości życia pacjenta, wykorzystując na rzecz pacjenta swoją wiedzę i swoje kompetencje.

Główny obszar współpracy tych specjalistów dotyczy usprawniania ogólnych społecznych i pragmatycznych kompetencji językowych pacjenta.

Przyjmując, że proces socjalizacji ma ogromne znaczenie dla zdobywania i rozwoju języka (Garbias 2011), należy podkreślić pierwszy z obszarów łączący pracę logopedy i terapeuty zajęciowego, jaki stanowi wsparcie osoby w uczestnictwie społecznym, co zawiera się w obszarze społecznych kompetencji językowych. Istotnym czynnikiem wywoływania i posługiwania się językiem jest określony kontekst społeczny oraz realizowane w jego ramach aktywności. Jedną z najważniejszych form wykorzystywanych w terapii zajęciowej w pracy z dziećmi jest zabawa, mieszcząca się w obszarze zajęć związanych z czasem wolnym. Zabawa jest uznawana w terapii zajęciowej za jedno z kluczowych zajęć, stanowi istotny element pracy z dziećmi i ich rodzinami. Mimo że istnieją różne definicje zabawy i jej form, wiele badań dokumentuje jej znaczenie dla zdrowia, rozwoju i dobrego samopoczucia (Lester, Russell 2010). Wykonywanie ćwiczeń logopedycznych wymaga wytworzenia atmosfery otwartości, sprzyjającej motywacji do ich wykonywania. Włączenie ich do odpowiednio zaprojektowanej zabawy, uwzględniającej potrzeby i możliwości fizyczne oraz psychiczne dziecka, może przyczynić się do osiągania celów – logopedycznego i zajęciowego. W wypadku osób dorosłych aktywne uczestnictwo społeczne również związane jest z wykorzystaniem języka. Włączanie osób do bycia aktywnymi uczestnikami życia społecznego to zadanie, które może być realizowane w obszarze terapii zajęciowej. Zadania te obejmują m.in. powrót do aktywności zawodowej, nawiązanie i podtrzymanie relacji, możliwość uczenia się czy sposoby spędzania czasu wolnego. Pomoc osobie w zakresie włączenia do społeczności, połączenie jej z aktywną rehabilitacją w obszarze mowy i języka stanowi kolejny z obszarów wymagający porozumienia między terapeutą zajęciowym a logopedą.

Kolejną strefą właściwą dla terapeuty zajęciowego i logopedy jest współpraca w zakresie komunikacji wspomagającej i alternatywnej (alternative and augmentative communication, AAC), co można łączyć z ogólnym usprawnieniem kompetencji komunikacyjnych, szczególnie u osób zmagających się z zaburzeniami mowy (Manzini i in. 2021). Wkład terapeutów zajęciowych polega na ocenie umiejętności funkcjonalnych osoby, jej preferencji, środowiska i codziennych zajęć. Analiza środowiska, w którym na co dzień funkcjonuje dana osoba, pozwala na zidentyfikowanie mocnych stron i wyzwań w korzystaniu z AAC. Terapeuta zajęciowy jako rzecznik danej osoby może również edukować innych specjalistów w zakresie używania narzędzi związanych z AAC. Dokonując oceny motorycznej, sensorycznej i poznawczej, a także rozeznając preferencje dziecka w zakresie wyborów codziennych aktywności i potrzeb, terapeuci zajęciowi mogą także wesprzeć decyzję dotyczącą najodpowiedniejszego urządzenia AAC, ściśle współpracując z logopedą podczas procesu oceny. 

Współpraca terapeuty zajęciowego i logopedy wymaga umiejętności dzielenia się wiedzą oraz ustalania zadań realizowanych w ramach poszczególnych dyscyplin, np. terapeuta zajęciowy pracujący z dziećmi w ramach integracji sensorycznej często ma do czynienia z obniżonym napięciem mięśniowym w obrębie aparatu mowy – pracuje wtedy nad wzmocnieniem mięśni postawy, równowagą, propriocepcją. Logopeda tymczasem realizuje właściwe dla siebie zadania. Dzielenie się swoimi obserwacjami, określanie obszarów do dalszej pracy w ramach terapii zarówno zajęciowej, jak i logopedycznej, wpisuje się w ideę współpracy interdyscyplinarnej. Wiedza dotycząca możliwości pacjenta w zakresie mowy (np. rodzaju afazji, dysartrii – jej zakresu i tła) jest dla terapeuty zajęciowego niezwykle pomocna, pozwala określić potencjał mowy, zakres wymagań oraz potencjalne obszary, które wymagają aktywizowania. Logopedzi z kolei mogą czerpać wiedzę od terapeutów zajęciowych, dotyczącą choćby tego, czy pacjent włącza obszary, które podlegają terapii logopedycznej, w komunikację spontaniczną – podczas zajęć indywidualnych i w grupie. 

Terapeuta zajęciowy, pracując z danym pacjentem, w wywiadzie pozyskuje (a przynajmniej powinien pozyskiwać) wiedzę na temat tego, jak dziecko czy osoba dorosła się komunikuje. Wiedza ta jest niezbędna do nawiązania relacji, a używanie komunikatorów jest nieodłącznie wpisane w proces terapii (np. mówik, go talk, PECS) wtedy, kiedy osoba bierze udział w treningu czynności życia codziennego, samostanowieniu i wybieraniu codziennych aktywności.

Podsumowanie

Interwencje podejmowane przez terapeutów zajęciowych mają zwykle wymiar psychospołeczny (związany z niwelowaniem objawów zaburzeń oraz umożliwieniem osobie wykonywania ważnego dla niej zajęcia), psychoedukacyjny (związany ze zwiększeniem umiejętności społecznych), poznawczy (poprawa funkcji poznawczych) oraz nakierowany na sferę motoryki (ćwiczenia, interwencje ruchowe) (Rocamora-Montenegro i in. 2021).

Wiedza na temat tej dyscypliny, którą powinni posiadać logopedzi (i odwrotnie – wiedza na temat logopedii, którą powinni posiadać terapeuci zajęciowi), wzajemna otwartość i poszukiwanie punktów wspólnych w pracy z pacjentem to podstawa skutecznej współpracy na rzecz pacjenta. 

Interakcja między reprezentantami różnych dyscyplin oraz ich ,,przekraczanie” przy równoczesnym poszanowaniu odrębności i zadań właściwych dla danych specjalistów pozwala odnaleźć rozwiązania optymalne dla pacjenta, przynosi zatem realne korzyści zarówno pacjentowi, jak i reprezentantom poszczególnych zawodów. W wypadku terapeutów zajęciowych i logopedów gotowość do ,,przekraczania dyscyplin” to pierwszy krok na drodze do udanej współpracy.

Włączenie mowy do terapii zajęciowej – i odwrotnie – może sprawić, że terapia będzie przyjemniejsza, a jej efekty staną się bardziej widoczne. Jeśli terapeuta zajęciowy zna cele związane z poprawą mowy dziecka czy dorosłego, zna odpowiedni zestaw standardów komunikacji z nim, to może uwzględniać je w planowaniu i realizacji terapii zajęciowej, co zwrotnie będzie wzmacniać cele stawiane przez logopedę. Jeśli logopeda zrozumie, że dziecko czy dorosły ma nadwrażliwość sensoryczną, trudności motoryczne, kłopoty z uczestnictwem społecznym oraz będzie wiedział, jaki obszar zajęciowy jest dla niego ważny, to może dostosować swoje postępowanie tak, aby pacjent czuł się komfortowo, a udział w zajęciach logopedycznych korespondował z jego funkcjonowaniem w sferze zajęciowej, co z kolei przyczyni się do chętniejszego korzystania z zajęć z logopedą.

Literatura:

• Baker F., Pac Soo V., Bloska J., Home-based family caregiver-delivered music and reading interventions for people living with dementia (HOMESIDE trial):an international randomised controlled trial, „EClinicalMedicine” 2023; 65(10113): 102224, doi 10.1016/j.eclinm.2023.102224.
• Garbias S., Logopedia – nauka o biologicznych uwarunkowaniach języka i zachowaniach językowych, „Logopedia” 2011; 39–40: 9–34.
• Janus E. (red.), Terapia zajęciowa. Praktycy – praktykom, Difin, Warszawa 2023.
• Janus E., Terapeuci zajęciowi w Polsce. Role zawodowe, kształcenie i perspektywy rozwoju zawodu, Difin, Warszawa 2018.
• Jordan K.A., Brown Lofland K., Collaborative Teaming: OT and SLP Co-treatment of Autism Spectrum Disorder, [w:] T.A. Cardon (red.), Technology and the Treatment of Children with Autism Spectrum Disorder, Springer 2016.
• Juśkiewicz-Swaczyna B., Białkowska J., Rola terapii zajęciowej w rehabilitacji, „Szkice Humanistyczne” 2015; 15: 3–4.
• Lester S., Russell W., Children’s right to play – an examination of the importance of play in the lives of children worldwide. Working paper in early childhood no 57, Bernard van Leer Foundaiton, Hague 2010.
• Lindström A.C., Bernhardsson S., Evidence-Based Practice in Primary Care Occupational Therapy: A Cross-Sectional Survey in Sweden, „Occupational Therapy International” 2018, doi: 10.1155/2018/5376764. PMID: 30538614; PMCID: PMC6230405.
• Manzini M.G., Figueiredo M.O., Manzini A.C.G., Martinez C.M.S., Occupational therapy and alternative communication: collaborative intervention with communication partners of a child with cerebral palsy, „Cadernos Brasileiros de Terapia Ocupacional” 2021; 29: e2057, https://doi.org/10.1590/2526-8910.ctoAO2057.
• Reilly M., Occupational therapy can be one of the great ideas of 20th century medicine, „The American Journal of Occupational Therapy” 1963; 16: 1–9 .
• Rocamora-Montenegro M., Compañ-Gabucio L., Garcia de la Hera M., Occupational therapy interventions for adults with severe mental illness: a scoping review, „BMJ Open” 2021; 1–11, doi: 10.1136/bmjopen-2020-047467.
• WFOT, 2012, Definition of Occupational Therapy, https://www.wfot.org/resources/definitions-of-occupational-therapy-from-member-organisations [dostęp: 2.02.2024].
• Żmudzińska U., Bac A., Charakterystyka wiedzy mieszkańców Małopolski na temat zawodu terapeuty zajęciowego, „Postępy Rehabilitacji”2017; 4: 35–44.