Audiodeskrypcja – narzędzie w terapii logopedycznej?

Wprowadzenie

Audiodeskrypcja (AD) jest narzędziem dostępności i inkluzji, ponieważ umożliwia osobom niewidomym i niedowidzącym pełny odbiór komunikatów (audio) wizualnych (AV) a przez to również uczestnictwo w wielu aspektach życia społecznego, dla których wzrok jest istotny, jeśli nie niezbędny. AD zastępuje warstwę wizualną tych komunikatów i, współgrając z innymi ich warstwami, informuje o jej zawartości; jest więc werbalnym komentarzem uzupełniającym dzieło filmowe lub spektakl teatralny czy operowy (Braun 2007, Lopez i in. 2018). AD coraz częściej pojawia się też w muzeach i galeriach sztuki, w czasie wydarzeń sportowych i w szeroko rozumianej przestrzeni publicznej, a także jako uzupełnienie publikacji, gdy opisuje zawarte w nich elementy graficzne, m.in. tabele i wykresy (Holsanova 2020).
W najbardziej podstawowym założeniu AD ma odpowiadać na potrzeby osób niewidzących i niedowidzących, biorąc pod uwagę ich zróżnicowanie, zależne choćby od stopnia i momentu utraty wzroku. Wiek odbiorców AD, ich wiedza i poziom rozwoju językowego również będą miały wpływ na to, jakie informacje powinny zostać w niej zawarte, żeby możliwie najlepiej spełniła swoje funkcje (Zabrocka 2018). Z tego powodu już w kontekście samych tylko widzów z dysfunkcją wzroku coraz częściej powraca pytanie, czy proces tworzenia AD powinien podlegać jakimś uniwersalnym zasadom, i na ile audiodeskryptor może od nich odejść, żeby zagwarantować osobom niewidzącym możliwość wyboru narracji najbardziej dla nich odpowiedniej (Lopez i in. 2018, 2020a); dodatkowo, warto zastanowić się, jaka AD byłaby interesująca i użyteczna w odczuciu odbiorców widzących.
Niniejszy artykuł z jednej strony omawia sposoby wykorzystania w pracy logopedy już istniejących filmów animowanych z AD, z drugiej – pokazuje, w jaki sposób AD może być przygotowana (czy to przez audiodeskryptora tworzącego ją na zamówienie, np. telewizji, czy przez terapeutę przygotowującego narzędzie do pracy), żeby możliwie najpełniej wykorzystać jej potencjał.

Wykorzystanie AD w terapii logopedycznej (możliwości)

W terapii logopedycznej materiały AV, np. krótkie filmy animowane, mogą stanowić atrakcyjny punkt wyjścia do rozmowy i ćwiczeń z dzieckiem. O ich znaczeniu dla edukacji przesądza m.in. fakt, że są chętnie wybieraną formą rozrywki (Giełzak-Chudziak 2010). Dzieci nie tylko lubią oglądać filmy i programy dla nich przeznaczone, ale też odtwarzać zaobserwowane sytuacje w trakcie zabawy. Przyjemność, jaką czerpią z tych dwóch aktywności, motywuje je do zaangażowania się w ćwiczenia logopedyczne nawiązujące do materiałów AV, a wykorzystywane w ten sposób zjawisko pozytywnego wzmocnienia może być kluczowe dla powodzenia terapii (Sekułowicz, Sokołowska-Kasperiuk 2015).
Z kolei ścieżka AD towarzysząca materiałom AV jest uznawana za narzędzie skuteczne w nauczaniu przede wszystkim dlatego, że kanałem słuchowym dostarcza dziecku te informacje, które jednocześnie docierają do niego kanałem wzrokowym. Wspomaga w ten sposób ich przetwarzanie i zwiększa szanse na ich przyswojenie (np. Krejtz K. i in. 2014; Peskoe b.d.). Te same czynniki sprawiają, że AD może pozytywnie wpływać także na rozwój kompetencji językowo-komunikacyjnych dziecka (Rapin, Dunn 1997; Zabrocka 2019). Warto przy tym podkreślić, że już sama obecność dodatkowej ścieżki narracji przyczynia się do ćwiczenia słuchu fonematycznego, czyli związanej z prawidłowym funkcjonowaniem słuchu fizjologicznego zdolności do rozróżniania bodźców werbalnych; ta z kolei jest podstawą rozumienia mowy słyszanej, a co za tym idzie także rozwoju mowy czynnej oraz umiejętności czytania i pisania (Styczek 1982). „Dostarczanie” dziecku języka kanałem auralnym i wizualnym jednocześnie, czyli wzmacnianie mowy odniesieniem wizualnym albo – odwrotnie – dodawanie odpowiednich komentarzy słownych do np. czynności, któr...